Mariví Villaverde. A memoria do exilio

"O exilio, primeiro a Francia e logo a Arxentina, non foi obxecto de elección senón de supervivencia. Tíñamos que saír porque quedar non só era un gran risco, senón que era sentirse preso da vontade dos que foran capaces de asasinar, destruír e eliminar todo o bo que a República tiña feito". Mariví Villaverde condensa así, nunhas poucas frases, o significado do exilio nunha entrevista con Marga Romero e Henrique Albor publicada na revista Terra e Tempo en 2005. Veñen de cumprirse os cen anos do nacemento en Vilagarcía de Arousa desta muller, que simboliza a memoria, a dignidade e a resistencia do desterro galego provocado pola represión franquista. Unha escueta biografía sen referencias ao franquismo lémbraa no web da Secretaría Xeral de Emigración da Xunta da Galiza. "Filla do deputado Elpidio Villaverde, aínda era unha nena cando sofre o seu primeiro exilio. Marcha coa súa familia a Francia, onde xa estaba seu pai, a finais do 1936", resume este texto cunha reveladora voz pasiva, como se vivir expatriada desde a infancia fose produto dun fenómeno descoñecido ou non merecente de mención. Mais a causa, da que aquela Mariví rapaza era moi consciente, explícaa ben na súa biografía, Tres tempos e a esperanza, cuxa tradución ao galego foi editada por A Nosa Terra en 2002. O seu pai, concelleiro e despois deputado de Izquierda Republicana, xa fora detido durante o bienio negro no contexto da revolución de Asturias de 1934. Pero os problemas de verdade chegaron co golpe militar de 1936. Elpidio Vilaverde tivo que marchar, primeiro para Portugal e despois para Francia, para salvarse dunha violencia represiva que Mariví lembra con detalle na súa autobiografía. Asasinatos perpetrados por falanxistas, detencións e encarceramentos arbitrarios, torturas, violacións, consellos de guerra por "rebelión militar", incautamentos de bens. Unha das tías de Mariví é acusada de comunista por facer uns uniformes vermellos -e brancos- para as nenas ás que daba escola. Ao seu pai, xa exiliado, quítanlle todas as propiedades. Deteñen un dos seus tíos e rapan dúas das súas tías. Despois de varias mudanzas de domicilio, Mariví consegue exiliarse a Francia coa súa familia tras fuxiren con documentación falsa nun cargueiro inglés. Vivirá despois durante tres anos entre Marsella, París, Orleáns e Bordeos, onde compartirá vida e experiencias con moitos outros refuxiados chegados de España, entre eles Ramón de Valenzuela, o que será despois o seu marido. Co inicio da Segunda Guerra Mundial, en 1939, a familia Villaverde volveu marchar, desa volta para Arxentina. Até antes do golpe franquista, a súa fora unha vida normal dunha cativa dunha familia acomodada. Na entrevista con Marga Romero e Henrique Albor lembra con agarimo a Vilagarcía republicana. "Tiña eu 8 anos cando se proclamou a República. Pese á miña curta idade puiden percibir a felicidade do meu pai ao participar nos acontecementos que se ían producir, unha cantidade de boas novas para o noso país. Vilagarcía ía ser o espello destes cambios. Algún tempo despois inaugurouse a praia de Compostela", conta. "Arriba había un parque con pista de tenis e tamén se podía patinar e, á noitiña, bailar. Había un restaurante e aínda me lembro do banquete que lle ofreceron a García Lorca cando veu coa súa Barraca. Tamén se inaugurou o Grupo Escolar, provisto de todos os adiantos didácticos e pedagóxicos. E así mesmo, unha escola de Artes e Oficios. Foi unha auténtica transformación. Tamén se abriron dous cines novos, o Fantasio e o Cervantes. Viña con moita frecuencia a escuadra inglesa á nosa ría de Arousa", engade. A guerra e a represión non só trouxeron o retroceso social, económico e político e o terror, senón tamén unha fonda transformación da sociedade galega que ela analiza con detalle na súa biografía. Mariví volveu a Galiza, de feito, en 1944, tras cinco anos sen ver a Ramón, que pasara ese tempo incomunicado, encarcerado ou en campos de concentración, para casar con el en 1945. Pero en 1949 a parella marchou para Bos Aires deixando atrás o control exercido pola Igrexa, as cartillas de racionamento, a fame, a corrupción ou o sometemento social. "A xente, polo xeral, traballaba doce ou catorce horas diarias e ás veces aínda máis. Os empregados adoitaban ter dous postos ou traballaban nas súas casas en labores extra", conta Mariví en Tres tempos e a esperanza. Mentres, os novos ricos fachendeaban do seu poder. "Xeralmente" -comenta nesta biografía- "estes eran os panadeiros que negociaban a fariña que lles entregaban para o pan de racionamento, os que tiñan relación con Abastos -organismo creado para a distribución dos produtos, que se limitaba a esixirlles aos labregos a entrega dos seus aos prezos de taxa-, os que posuían cupos de aceite, por exemplo, para as súas industrias, e todos aqueles que conseguían algún apoio estatal". As desigualdades sociais ían, así, en aumento. "Existían verdadeiras barreiras infranqueábeis, barreiras que cada cal estabelecía para a súa propia supervivencia. Os obreiros, pola súa parte, renunciaran xa a alimentarse: toda a súa aspiración consistía en enganar o estómago. Un ou varios pratos de fariña cocida en auga, ou de patacas ou de pan de millo e un grolo de augardente, podían servir para o caso. A clase media era a máis complicada e sentíase obrigada a facer toda clase de piruetas co fin de seguir gardando as aparencias, aínda a conta dos meirandes sacrificios. Despois estaban os novos ricos, aqueles de "custe o que custe". O seu malgasto non tiña comparación. Casamentos, postas de "largo", comuñóns, daban a ocasión para festas apoteóticas. Cadaquén agudizaba o enxeño para eclipsar o seu predecesor", lembra en Tres tempos e a esperanza. Os intentos de reivindicación social dos traballadores eran reprimidos con malleiras e castigos moito peores e os estudantes eran adoutrinados no falanxismo e no fanatismo católico. O ambiente tornárase, así, irrespirábel para familias como a Villanueva-Valenzuela. Mariví resume con claridade as súas emocións daquel momento na súa biografía. "Eu, case sen decatarme, sen que dependese tampouco de min, encontrábame situada no bando dos que foran vencidos sen que tivesen oportunidade de vencer. Vencidos de antemán, sen loita, sen resistencia, pero non por iso ía mellorar a situación. Por vez primeira sufrín, temín, odiei. Fíxenme un ser adulto de golpe e, como tal, considerei as cousas nos seus diferentes matices. Agromaron en min sentimentos, ideais, camiños. Descubrín valores novos. Todo un mundo descoñecido abriuse para min. Sufrín e gocei, aprendín a vivir". A medida que avanzaba a Segunda Guerra Mundial e ía quedando claro que non se ía producir unha intervención aliada, as esperanzas de mudanza íanse apagando. "Medrara entre a maioría un irónico escepticismo. Xa non crían, xa non esperaban nada. Estaban seguros de que nada ía cambiar: a vida era aquela, boa ou mala, e había que tomala como viña. Era preciso renunciar ás utopías. Había que resignarse, afacerse, deixarse ir. Pero, individualmente, cadaquén quería dar fe das súas posibilidades dentro daquel estado de cousas, quería entregarse a algo que absorbese a súa capacidade mental, que colmase en certa medida as súas ansias, que o fixese sentirse forte, a pesar da súa debilidade; que lle dese ocasión de mandar, xa que até entón só tivera oportunidade de obedecer: quería ser dono aínda que no seu interior se considerase escravo", explica Mariví na biografía. Comeza, así, unha febre dos negocios acompañada doutra tamén promovida polas circunstancias, a do fútbol. Formas de fuxida, explica Mariví, coas que ela e Ramón de Valenzuela non se conformaban. "Era preciso deixar de renunciar, deixar de evadirse na propia terra. Para iso só había un camiño: volver á nosa condición de exiliados. Sairiamos do noso país para recuperar a esperanza. Había que salvala custase o que custase", engade. Por iso a decisión de marchar para Arxentina. A esperanza volve así, outra vez, alén mar, onde Mariví asume un importante papel na difusión da cultura galega. "A Aguea (Asociación Galega de Universitarios, Escritores e Artistas)" -explica na entrevista con Marga Romero e Henrique Albor- "tiña como meta principal difundir a cultura galega, achegándonos, principalmente, aos fillos de galegos. O Centro Pontevedrés, o Lucense e o Coruñés facilitábannos os seus locais para dar clases de historia, xeografía e literatura de Galiza. Eduardo Blanco Amor daba literatura, Ramón Valenzuela, xeografía, e Alberto Vilanova, historia. Eran tres días á semana. Aparte destes cursos continuados, tamén se daban conferencias e interesaba os alumnos nas novidades da terra. Estes alumnos chegaron a formar unha asociación denominada "Fillos de Galegos". Como é fácil supor, estes mozos sentíanse identificados coa terra dos seus pais e sentíana súa. Penso que este labor xeneroso, sen ningunha gratificación pecuniaria, foi moi positivo". Ademais da militancia, Mariví, que ten claro que non quere ser ama de casa, fai fronte a unha serie de actividades para gañar a vida como traballar nunha fábrica de cintos, facer traducións do francés, corte e cosido de roupa, axencias comerciais… Traballa tamén no Teatro Galego da Federación de Sociedades Agrarias e Culturales e dirixe con Arturo Cuadrado o xornal Galicia, onde publica artigos baixo o seudónimo de Mº.V. Arealonga. A creación da federación de sociedades galegas, explica Mariví nunha conversa con Miguel Louzao e Carmen Mejía publicada na revista Madrygal, conseguiu que moitos fillos de galegos adquirisen a identidade dos seus pais, mais ao mesmo tempo "a relación con Galiza era relativa porque aquí se continuaba baixo a ditadura. Alá todo xiraba arredor da figura de Castelao xa que, aínda que de diferente ideoloxía, todas estas asociacións estaban do lado da República malia que a Casa de Galicia era totalmente franquista. Nós atraemos cara á Federación de Sociedades Culturales a moita mocidade". Tras dezasete anos en Arxentina e, estando por fin xa ben instalados social e economicamente, deciden regresar, comezando a vivir en Madrid. Nesta cidade "tivemos a 'nosa' Galiza, no Club de Amigos da Unesco, con Ben Cho Shey, con Laxeiro e con Lala, con Herminio Barreiro, con Bautista Álvarez, con Manolo Conde e con Ana. Con Tobío e Mari Carmen, con Borobó, con Cribeiro, con Reimundo Patiño, con Inés Canosa e con Sargadelos, e con tantos amigos máis que nos axudaron a vivir esa volta do exilio, sempre difícil, e que eles a fixeron moito máis fácil. Na Galiza non tíñamos case nada, salvo os familiares. Os demais, aínda tiñan sobre nós moitos prexuízos e nós precisabamos a calor da amizade, que salvo raras excepcións, non se nos brindou alí", explica a Marga Romero e Henrique Albor, preguntada pola escolla de Madrid no canto de Galiza. Mariví Villaverde remata a súa biografía no momento do falecemento de Franco. "A min" -sinala- "non me dominou un pranto histérico. Foran demasiados corenta anos de espera, case corenta anos de vidas disgregadas, desmembradas de tantos amigos mortos, de tantos afectos interrompidos, de tantas xentes torturadas e encarceradas, de tantas aspiracións tronzadas, de tanta angustia, de tanta iniquidade. O ditador, por fin, non era inmortal, aínda que case o tiñamos pensado". Antes lembra o asasinato de Carrero Blanco, a presidencia de Arias Navarro, a execución a garrote vil de Salvador Puig Antich, as cinco sentenzas de morte asinadas por Franco e os consecuentes fusilamentos do Hoyo de Manzanares ou, despois da morte do ditador, os asasinatos de Atocha. Tras a legalización do Partido Comunista ou dos sindicatos e das primeiras eleccións democráticas, escribe, xa só quedaba "botar a andar". En 2006, Mariví recibiu o Premio Galiza Mártir da Fundación Alexandre Bóveda e en 2012 a distinción Republicana de Honra da Comisión pola Recuperación da Memoria Histórica da Coruña. Foi ademais unha das protagonistas dos actos do Ano da Memoria na illa de San Simón en 2006. O departamento de Memoria Histórica da Deputación de Pontevedra vén de anunciar a conmemoración da efeméride dos 100 anos do seu nacemento coa reedición da súa biografía e coa estrea dun documental sobre a súa traxectoria. O Concello de Pontevedra convocará, coa editorial Cumio, o I Premio de memoria histórica Mariví Villaverde.