O legado político de Juana de Vega

"Hai casos nos que unha muller, polos seus antecedentes, pola súa posición, pola súa sagacidade, ousadía e coñecida propensión ao mal, pode prexudicar tanto como un home, e proba disto é a Excma. Sra. condesa de Mina". Así se refire a Juana de Vega o capitán xeneral da Galiza Juan de Villalonga nunha comunicación de 1846 -escrita orixinalmente en castelán- na que advirte das actividades políticas da condesa de Espoz y Mina relacionadas co pronunciamento dese mesmo ano. E non lle faltaba razón. Porque Juana de Vega, muller de ideas liberais progresistas, representaba nesa altura unha ameaza para o absolutismo. E non só. Xa que a súa intervención no espazo público, aínda coas limitacións impostas na época ao seu xénero, desafiaba na práctica o sistema patriarcal. Entre as mulleres extraordinarias nadas na Galiza no século XIX -como Rosalía de Castro, Emilia Pardo Bazán e Concepción Areal- Juana de Vega foi a que manifestou un maior activismo político. Nunha vida orientada, tal como salienta o profesor da Universidade de Santiago Xosé Ramón Veiga en Juana de Vega. Condesa de Espoz y Mina (1805-1872). Facer do século (Galaxia), a tentar sempre "cumprir co seu deber". Cos seus correlixionarios progresistas. Cos nenos e nenas abandonados. Cos pobres e cos doentes. Cos perseguidos ou cos condenados. Coa memoria do seu marido. Co seu país e cos valores que lle transmitira a súa familia. Facer de século é a meirande e máis exhaustiva biografía até o de agora publicada sobre Juana de Vega. Un traballo que afonda no labor político dunha muller que, malia a súa certa imaxe de dama situada fóra do seu século, non deixou nunca de intervir activamente no mesmo. Juana, nacida na Coruña en 1805, recibira unha educación liberal e ilustrada, excepcional para unha muller do seu tempo. O seu pai, un comerciante acomodado, Juan Antonio de la Vega, coñecido polo seu ideario liberal -defensor da Constitución de 1812- e elixido membro da Deputación Única da Galiza no 1813, é inhabilitado e sometido a arresto domiciliario tras a volta do rei Fernando VII en 1814 para restaurar o absolutismo. Juana lembra tempo despois a "impresión" coa que aquela "tropelía" do castigo ao seu pai perturbou a súa infancia. Mais xa entón comeza a verse envolvida nas conspiracións liberais nas que participará activamente de adulta, pois seu pai apoia o fracasado pronunciamento constitucional de Juan Díaz Porlier, motivo polo cal deberá exiliarse a Portugal, separándose por primeira vez da súa filla, entón unha nena de dez anos. Maior éxito terá, en 1820, o golpe constitucional de Rafael del Riego, que devolve a Juan Antonio de la Vega á primeira liña da política sendo membro da xunta revolucionaria formada na Coruña, o cal o conducirá tras a nova volta do absolutismo a un segundo exilio a Portugal no que xa o acompañará unha novísima Juana, xa casada co militar liberal Francisco Espoz y Mina. O desterro Juana casa con 16 anos e por vontade propia, pois os seus pais respectan a súa decisión de escollelo como esposo nun tempo no que as familias adoitaban impoñer marido ás mulleres, con Espoz y Mina, que entón tiña 40. A súa vida ao lado do xeneral seguirá inzada de sobresaltos derivados dos posicionamentos políticos de ambos contra o absolutismo. Pouco despois de ser nomeado capitán xeneral da Galiza, en 1821, Espoz y Mina asina unha dura exposición ao rei, promovida polo liberalismo coruñés, que dicía que "o voso ministerio loita abertamente contra o pobo". O entón aínda prometido de Juana é a consecuencia disto destituído do seu cargo e enviado ao desterro, polo que a voda entre ambos celebrarase pouco despois por poderes en ausencia do noivo. A parella trasládase a León antes de que o xeneral sexa destinado a Catalunya, o cal suporá a súa primeira separación forzosa -xa que de solteiro, Espoz y Mina non permitira que os militares fosen acompañados polas súas mulleres- mentres Juana vive en Madrid co seu pai antes de regresar á Coruña. O reencontro co seu esposo demorarase máis do previsto a consecuencia da invasión dos Cen mil fillos de San Luís en 1823 en apoio ao proxecto absolutista de Fernando VII. Espoz y Mina ten que exiliarse e a súa dona, acompañada de novo polo seu pai, reúnese con el en Gran Bretaña en 1824 tras unha épica viaxe en barco con escalas en Portugal e Francia que Juana fixo posíbel ao ignorar bombas e disparos para presentarse ante o gobernador co obxectivo de conseguir as autorizacións de saída do país. O matrimonio permanecerá no exilio británico, con longas estadías en Francia, durante dez anos nos que Juana é "esposa, enfermeira, secretaria, asesora e confidente", segundo Xosé Ramón Veiga, de Espoz y Mina, que sofre un cancro que acabará rematando coa súa vida en 1836. Juana acompáñao, tras a volta de ambos ao decretar a raíña María Cristina unha amnistía, nas súas derradeiras fazañas militares ao mando do exército de Nafarroa na guerra contra os carlistas. Vestida de home, con pucha e a cabalo, o seu aspecto consolidará o alcume de "Xenerala" dirixido por unha sociedade que ollaba con desconfianza unha muller valente e decidida que excedía os roles femininos ao tomar parte das conspiracións revolucionarias do seu marido. Epicentro do liberalismo Juana de Vega regresa á Coruña en 1837. Herdeira do patrimonio familiar tras a morte do seu pai, converte a súa casa nun centro de reunión do liberalismo progresista coruñés, ademais de nun santuario de lembranza do seu home, cuxo cadáver garda embalsamado nunha habitación. Ademais de defender o bo nome do seu marido -redacta, de feito, as enciclopédicas Memorias del General Francisco Espoz y Mina- fronte ás críticas das que é obxecto polos seus posíbeis excesos como militar, administra con habelencia as súas propiedades e continúa coa súa actividade política. En 1840 acepta o cargo de aia da raíña nena Isabel II e da súa irmá, ás que tentará guiar cara ao ideario liberal, sendo nomeada tamén camareira maior de Palacio en 1842. Antes de renunciar ás súas responsabilidades na casa real tras o pronunciamento do xeneral Narváez en 1843, defende as infantas dun intento de secuestro por parte dos liberais moderados. De volta na Coruña, a intervención de Juana no ámbito público asenta un dos seus principais piares na filantropía. Xa cando marchara á corte madrileña detentaba a presidencia da Asociación de Señoras de Beneficencia, encargada da supervisión das mulleres acollidas no Hospital de Caridade coruñés e dos infantes da súa "Inclusa", o Hospicio para nenos orfos e abandonados. A actividade da Asociación de Señoras -que tivo un dos seus máis soados capítulos na loita pola mellora da calidade do pan servido no Hospicio, na que as señoras chegan a recorrer ao Ministerio de Gobernación tras enfrontarse ás autoridades locais e ao gobernador civil- é unha mostra, segundo Xosé Ramón Veiga, dun activismo marcado polo elitismo e o clasismo, propio do liberalismo da época e afastado dunha reivindicación da xustiza social e de igualdade de oportunidades entendida desde unha perspectiva democrática e/ou revolucionaria. Transcender o doméstico Mais, lonxe de ser só un entretemento para damas folgadas de boa posición, a actividade da Asociación de Señoras constitúe unha proxección, pública e organizada, dunhas mulleres que transcenden as fronteiras do doméstico e non dubidan en enfrontarse á xunta municipal de beneficencia, conseguindo un progresivo grao de autonomía na administración do Hospital ao iren asumindo cada vez máis competencias no mesmo e, por veces, cuestionando a actuación da xunta e da propia dirección do estabelecemento. Cara á metade do século XIX o prestixio e influencia da asociación non deixa de medrar, encargándose do Asilo de Mendicidade, mobilizando recursos ante a crise de subsistencias de 1852-1855 e loitando contra a epidemia de cólera que asolou a cidade entre 1853 e 1854. Unhas señoras que, salienta Xosé Ramón Veiga, malia non coñeceren aínda o feminismo nin rexeitaren a ideoloxía da domesticidade, sitúanse na práctica na primeira liña do asociacionismo, recadan e administran importantes sumas de cartos, teñen baixo o seu coidado centos de persoas en situación de vulnerabilidade, dirixen ducias de empregados e alternan coa masculinizada elite política da cidade, tornándose imprescindíbeis no Hospital, no Hospicio e no Asilo herculinos e actuando baixo o seu propio criterio e non como señoras de ninguén nin como floreiros chineses calados e quedos ante a iniciativa masculina. Juana combateu, de feito, o cólera en primeira liña, arriscando a súa propia vida para atender os enfermos. En 1854, foi recoñecida polo seu labor asistencial, moi gabado pola prensa da época, co título de duquesa da Caridade con Grandeza de España, que rexeitou por considerar que non merecía unha recompensa por unha actuación guiada polos seus principios humanitarios. Ideas, de fonda raizame católica, que segundo explica ela mesma nacen dunha "profunda convicción" de toda a vida, e que conforman parte fundamental da súa ideoloxía liberal. En 1856 foi nomeada por Isabel II viceprotectora dos estabelecementos de beneficencia da Galiza, cargo desde o que denuncia publicamente o desleixo da administración coas persoas sen recursos. Neste mesmo tempo fundou coa súa grande amiga Concepción Areal a sociedade da Madalena para atender as reclusas da Galera da Coruña. Apoio aos Mártires de Carral Mais o seu labor político seguiu tamén por vieiros menos públicos, aínda que igualmente relevantes. O seu nome aparece reiteradamente entre os apoios civís ao levantamento dos Mártires de Carral de 1846. É entón cando o capitán xeneral da Galiza, Juan de Villalonga, propón o seu desterro acusándoa, malia non conseguir probas incriminatorias, de ser "impulsora" e "directora" da sublevación do coronel Miguel Solís. Aínda que seguramente o seu papel neste pronunciamento non foi tan importante como lle atribuíu Villalonga, o historiador Xosé Ramón Barreiro non dubida de que foi unha das impulsoras do mesmo. Tal como explica Xosé Ramón Veiga, aínda que tivese que actuar desde a "rebotica" e "en segundo plano" debido á súa condición de muller, o feito é que o seu traballo político -en favor do partido progresista local, sobre todo- foi unha constante desde o seu regreso á Coruña en 1837. E proba diso é a súa correspondencia con líderes progresistas como Ramón Gil de la Cuadra, Salustiano Olózaga e Juan Álvarez Mendizábal, na que opina sobre a evolución do progresismo e en xeral sobre os acontecementos políticos do seu tempo. Juana de Vega mobiliza ademais os seus contactos internacionais cando o precisa, por exemplo para tentar librar da condena reos con pena de morte. Na súa casa seguen a reunirse as principais voces do progresismo coruñés nos faladoiros nos que Juana, vestida con discreción, calceta mentres comenta a actualidade política cos seus convidados, exercendo o seu labor de asesora informal do progresismo. Ás veces a prensa dá conta da súa participación nun mundo público monopolizado polos homes, como cando, na visita á Coruña dos duques de Montpensier en 1852, a condesa é a única muller presente no ágape con representantes das forzas vivas da cidade, tal como lembra Xosé Ramón Veiga. Juana será tamén a impulsora da creación do hospital psiquiátrico de Conxo, dunha escola de párvulos para nenos e nenas pobres e dunha escola nocturna para formación de adultos, ademais dunha sección local de auxilio aos feridos de guerra que suporá a orixe da Cruz Vermella na cidade. En 1872 falece, deixando un inconmensurábel legado, a través do seu compromiso político, para a posteridade.