Laxeiro: As múltiplas caras do artista

En 1933, Laxeiro participaba nunha exposición ambulante na chamada Barraca Resol, unha especie de caseta que exhibía polas feiras obras de Colmeiro, Seoane, Maside, Fernández Mazas ou Granell, entre outros. A iniciativa -unha das primeiras manifestacións do que logo sería coñecido como o Grupo dos Novos- encadrábase nun proxecto máis amplo, dirixido por Arturo Cuadrado, que incluía a edición dunha Folla voandeira do pobo que se repartía gratuitamente para "pór a arte ao alcance de mariñeiros e campesiños" ou o estabelecemento dunha libraría, Niké, onde os libros se cobraban segundo os ingresos do cliente. O proxecto Resol deixaba albiscar a preocupación dos artistas da época pola relación entre a "alta cultura" e as artes populares, por achegar a arte ao pobo. No contexto das primeiras vangardas europeas, a modernidade debuxábase cun ollo posto nas manifestacións culturais que, até ese momento, as elites desprezaran. De Otto Dix a Chagall, de Picasso aos construtivistas e de Kandinsky a Dadá, esa simbiose entre o popular e o académico era un polo de debate sempre presente na planificación de estratexias para a invención do futuro. Anos máis tarde, se cadra, Laxeiro sería dos poucos que podería dicir que conseguiu algo do que se argallaba naquelas discusións e, probabelmente, o que todo artista desexa: ser respectado e estimado pola crítica e o mundo cultural e transformarse, ademais, nun personaxe de enorme aceptación popular, querido e apreciado pola xente como non o fora ningún artista da súa época na Galiza. Laxeiro participou da renovación artística galega; frecuentou a compañía de Castelao, Otero Pedraio, Vilar Ponte, Dieste, Lorca ou Valle Inclán; foi amigo de Celso Emilio Ferreiro, Fernández del Riego, Lugrís ou os irmáns Illa Couto... Mais nunca esqueceu a súa conexión popular, os seus anos de barbeiro nos que debuxaba retratos das xentes que pasaban polas feiras e que o converterían nun dos retratistas máis destacados da súa época, sempre atento á complexidade psicolóxica dos seus modelos. Mais os logros tardarían en chegar. Un ano despois de participar na Barraca Resol, Laxeiro inauguraba a súa primeira exposición individual na Facultade de Filosofía da Universidade de Santiago: a exposición acadou un relativo éxito entre a intelligentsia galega mais supuxo un fracaso absoluto de vendas. Non obstante, é nesta exposición onde se descobre o Laxeiro granítico, o que atopa na tradición románica galega a chave para abrir a porta da vangarda. O pasado e o futuro Como lles sucede a moitas das figuras da arte do século XX, o paso do tempo déixanos ver un artista integrado nunha tradición onde antes viamos un revolucionario que quería esmagar o pasado. Susana Cendán, profesora na Facultade de Belas Artes da Universidade de Vigo, recoñece o fío que une esa dupla mirada cara ao pasado e ao futuro: "O concepto do primitivo está moi presente na arte das vangardas, e Laxeiro miraba cara atrás da mesma forma que os cubistas vían cara ás máscaras africanas. Buscaba un primitivismo que atopou no románico, nas portadas das nosas igrexas e das nosas catedrais e, a partir de aí, atopa un estilo propio vinculado ás vangardas, pero moi ligado á nosa identidade". A vangarda, daquela, resulta ser a tradición: "Na Galiza, non existe unha tradición pictórica até o século XIX, o noso pasado artístico está na escultura e na arquitectura, e Laxeiro, igual que moitos artistas da súa xeración, soubo recoñecer e asimilar esa tradición e traela á actualidade cunha linguaxe plástica absolutamente nova", explica Cendán. A obra de Laxeiro integrábase nun movemento que visaba a renovar as artes plásticas galegas en consonancia coa pretensión das Irmandades da Fala e a revista Nós de dignificar e conectar a cultura galega coa europea a través das vangardas. Mais como tantas outras cousas, aquel movemento renovador quedou coutado polo golpe de estado fascista e pola represión que provocou. Vigo Ao remate da guerra, Laxeiro instalouse en Pontevedra con medo a sufrir represalias, xa que pertencera ao Partido Galeguista e mantiña unha gran relación coa intelectualidade galeguista e republicana. Xa en 1942, decide trasladarse a Vigo, onde forma parte do grupo que transformaría a cidade no propulsor intelectual da Galiza de posguerra. A cidade olívica presentaba daquela moitos atractivos nunha época de desapiadada persecución da disidencia: non era unha capital de provincia e, xa que logo, non posuía unha delegación do Goberno, extremo este moi atractivo para todos os sospeitosos de non ser adictos ao réxime; o seu porto funcionaba como enlace coa Galiza do exilio; e, finalmente, a actividade económica desenvolvida arredor da pesca e a conserva posibilitaba a existencia dunha pequena burguesía consumidora de artigos culturais. En certa forma, Laxeiro sobreviviu nestes anos grazas á súa fama de retratista, que lle reportou moitos encargos desa burguesía incipiente, ao tempo que debuxaba sen parar nas tabernas bohemias e regalando os seus debuxos a practicamente toda aquela persoa que se lle achegaba. Javier Buján, director da Fundación Laxeiro, non obstante, matiza: "En realidade, aqueles anos foron de traballo moi intenso, de investigación e de desenvolvemento do seu estilo. É certo que a maioría daqueles retratos facíanse exclusivamente por diñeiro, pero neles mantense unha dignidade artística moi notábel. Esa imaxe que a el lle gustaba difundir de si mesmo como alguén moi espontáneo, moi popular, mesmo histriónico, está en contradición coa atención que lle prestaba ao mundo intelectual e artístico. Abonda con lembrar que deses anos data unha obra tan potente como Trasmundo". Bos Aires En 1951 Laxeiro viaxa a Bos Aires para participar nunha exposición de artistas galegos comisariada por Luís Seoane e acaba instalándose na capital arxentina por un período de case dúas décadas. Neses anos, entra en contacto co exilio bonaerense que procura a continuidade ao galeguismo das décadas inmediatamente anteriores á guerra (Seoane, Blanco Amor, Dieste, Lorenzo Varela, Díaz Pardo...) ao tempo que coñece de primeira man -no rico panorama artístico da cidade- as novas tendencias internacionais: especialmente a art brut de Dubuffet, o expresionismo abstracto neoyorquino e a obra do Grupo CoBrA, todos eles expoñentes dunha liña xestual e matérica que o pintor de Lalín, sempre buscando novas maneiras de expresarse, consegue facer súa. "Laxeiro era moi receptivo ás novas ideas", explica Buján, "e iso reflíctese na súa evolución. Sempre estaba desexando aprender e, ás veces, resulta evidente o impacto que o descubrimento de moitos artistas e movementos ten na súa obra; mais sempre acaba asimilando eses achádegos e transformándoos en algo propio que vai máis alá da influencia. Sempre acaba asimilando o novo ao seu propio estilo". Susana Cendán lembra que "tamén tivo unha etapa moi picassiana, deixando atrás o estilo granítico para traballar con cores máis vivas e cun debuxo máis libre e rozando a abstracción. Era unha persoa moi inquieta e gustáballe estar coa xente nova, e ese carácter inflúe na busca permanente de novos camiños creativos". Independencia e radicalidade En 1970, Laxeiro volve á Galiza xa como un artista recoñecido e respectado internacionalmente, mais iso non detén a súa independencia e radicalidade. Xogando entre a abstracción e a xestualidade, adiántase aos neoexpresionismos que configuraron o panorama artístico da década de 1980: os novos salvaxes alemáns ou a transvangarda italiana poderían perfectamente recoñecelo como predecesor, igual que fixeron os artistas do grupo Atlántica nunha homenaxe que lle renderon en Vigo en 1981. A súa independencia ponse de manifesto, por exemplo, en 1978, cando na galería Torques de Compostela, escribe un currículo con palabras inventadas que, en realidade, constitúe unha crítica sarcástica á configuración do sistema da arte. Este currículo inventado é o punto de partida que escolleu o colectivo NEG (Nova Escultura Galega), integrado por Misha Bies Golas, Alejandra Pombo, Jorge Varela e Diego Vites, para crear Recordoleterlorintorel, unha instalación sonora coa que a Fundación Laxeiro conmemora o 25 aniversario do pasamento do artista e que se inaugurará o vindeiro día 23. O Colectivo NEG sérvese desta acción de Laxeiro para chamar a atención sobre a falta de sintonía, que con frecuencia se dá, entre o mundo da creación artística e o sistema no que se insire, unha circunstancia que semella non ter cambiado moito dende a época de Laxeiro até a actualidade. "A partir dese lado máis excéntrico da personaxe que creou Laxeiro", explica Misha Bies Goas, un dos fundadores de NEG, "con aquelas intervencións nas que dicía falar eslovaco e nas que, en realidade, empregaba unha linguaxe inventada, quixemos traballar esa dupla cara da súa figura: por unha banda, estaba esa autoironía case bufonesca cargada de humorismo e comicidade mais, pola outra, revela unha actitude moi crítica co sistema da arte que sempre está buscando os logros do artista nos premios e nos recoñecementos oficiais". A obra do Colectivo NEG estabelece nexos de unión co dadaísmo e coa poesía fonética de, por exemplo, Kurt Schwitters, o que non deixa de ser un síntoma da fertilidade dunha obra que aínda non esgotou as lecturas que se poidan facer dela. "Laxeiro -igual que outros artistas como Seoane, Souto ou tantos outros- é unha referencia para todo o país", reflexiona Misha Bies Goas, "mais desde certo punto de vista, están esquecidos, no sentido de que precisan unha revisión, unha nova lectura que permita abrir novas liñas de traballo desde o contemporáneo". Este ano pode constituír un punto de partida para iniciar esa revisión. A viaxe do Trasmundo Trasmundo, considerada como unha das obras mestras de Laxeiro, iniciou este ano unha viaxe até o Museo Reina Sofía de Madrid, co gallo da reorganización das súas coleccións, despois de que a Fundación Laxeiro e o Concello de Vigo accederan a deixalo en préstamo ao museo madrileño. O préstamo xestouse durante unha visita á Fundación Laxeiro da directora da Área de Coleccións do Reina Sofía e comisaria da exposición, Rosario Peiró quen, unha vez visitada a Colección permanente, quedou fascinada pola obra de Laxeiro. O óleo, de 1942, que é considerado como a culminación do estilo granítico do pintor, permitirá que a obra de Laxeiro sexa contemplada en relación a doutros autores e autoras da colección e, daquela, propiciará que se dean novas lecturas da arte peninsular que lle dean un papel protagónico ao pintor de Lalín.