A iconoclastia de Don Paco: a relación cos grandes vultos da cultura

Cando a directora deste xornal me pediu que escribise un artigo sobre a parte máis heterodoxa ou menos formal de Francisco Fernández del Riego non lle deixei rematar o propósito. Interrompina para dicirlle que aceptaba porque me apetecía repasar o aspecto iconoclasta do protagonista do meu libro Conversas con Paco del Riego (Xerais, 2018). Eu son dos poucos que pensamos que á cultura galega sóbralle algo de compracencia e de corporativismo acrítico, e adoece dunha praxe autocrítica máis contundente e esclarecedora. Para entendérmonos, menos amiguismo "capillista" e ás veces provinciano. Por exemplo, a min enfeitizoume o xeito libertario mostrado por Don Paco para falarme sen censura nin papas na boca de Ramón Piñeiro, Carlos Casares, Álvaro Cunqueiro, Castelao, Celso Emilio Ferreiro, Vicente Risco e algún máis, sen que lle tremese a voz nin ter que ollar para outro lado, e non era precisamente "falar mal deles" o que facía, senón exercer libre e valorosamente o dereito á crítica. Acaso isto non é algo infrecuente no actual panorama cultural, que se cadra esqueceu de máis que vén dun pasado de escarnio e madiçer que foi glorioso? Ramón Piñeiro Os que tivemos a sorte de asistir máis dunha vez á célebre "mesa camilla" na que impartía o seu maxisterio Ramón Piñeiro e tratamos máis a fondo a Paco del Riego, sabemos ben que eran personaxes case contraditorios. Non é de estrañar, polo tanto, que o segundo emitise opinións tan contundentes comas que reproduzo a continuación: "Ramón cometeu un erro, ao meu ver. Galeguizábaos a todos, pero trataba de facer con eles unha cura antimarxista, e á xente nova non se lle podía poñer o freo dese xeito. De tal maneira que, á parte dos adeptos, Piñeiro tamén creou moitos inimigos". "O anticomunismo de Piñeiro coido que foi unha equivocación moi gorda. Facíao de boa fe, sen dúbida, pero equivocadamente". "Ao meu ver, era un gran coñecedor dos problemas e sabía afrontalos, pero non resolvelos". "Era un home que xa naceu vello. Non coma min, que me criei nas aulas universitarias e sempre souben que á mocidade non hai que frearlle o seu entusiasmo". Aínda se mostrou máis contundente cando me dixo que Piñeiro "seguiu un camiño que eu estimaba que non era o meu e daquela seguimos sendo amigos, coma sempre, pero non identificados coma antes, nin consagrados totalmente a unha liña de conduta, senón que seguimos liñas distintas. Os dous, honestos e coherentes posiblemente, pero en realidade a el interesáballe máis que o feito de existir un partido político galeguista, galeguizar os partidos sen considerar que os partidos políticos estatais dependían dun aparato que sempre influía para impedir determinadas cousas". "E, claro, el presentouse a deputado nunha ocasión, pero díxenlle, nas poucas veces que falamos destas cousas, que, aínda que fose como independente dende o Partido Socialista, chegaría o momento dunha votación que fose contraria ao seu xeito, e que estaba de acordo coa súa independencia, pero non ía romper a disciplina do partido en que estaba incrustado. Iso púxose a proba cando foi a elección de Fernández Albor, en que, efectivamente, eles votaron esa candidatura e quedaron illados para sempre. El e Carlos Casares, porque foron os que constituíron esta candidatura. Casares, Benxamín Casal e Alfredo Conde. En realidade, Alfredo Conde xogaba ao que xogou". Por non estaren de acordo Del Riego e Piñeiro, nin sequera concordaron cando foi a creación do Día das Letras Galegas no ano 1963. O primeiro mandoulle un escrito á Academia Galega solicitando que se declarase o 17 de maio como data para esa celebración: "Díxenllo a Piñeiro para que firmase comigo e contestoume que non tiña futuro. Non quixo firmar e daquela busquei a sinatura de Gómez Román e a de Ferro Couselo, que firmaron os dous, e presentamos o escrito. A Academia aprobouno por unanimidade e comunicoullo ao Ministerio de Información, que contestou por telegrama aprobando o Día das Letras Galegas". Celso Emilio Ferreiro Porén, con quen máis chegou a chocar Del Riego foi co poeta Celso Emilio Ferreiro, aínda que el foi o primeiro editor e determinador do título do seu famoso libro Longa noite de pedra (Galaxia, 1963). Celso Emilio mostrábase reticente a publicar este libro e foi Del Riego quen o foi animando ata que un día lle presentou "un mangado" de poemas do que o editor de Galaxia decidiu suprimir o titulado Carta a Fuco Buxán por consideralo "panfletario". Quen lle ía dicir que, poucos anos despois, estes versos formarían parte dunha das cancións máis significativas do movemento da Nova Canción Galega, interpretada por Benedito García! Segundo me contou o homenaxeado polo Día das Letras Galegas de 2023, a conduta de Celso Emilio Ferreiro con el foi "moi inxusta". Ao rematar a guerra, o poeta de Celanova "estaba fichado como home de esquerdas, pero un rexistrador da propiedade que estaba destinado en Vilalba, e que tamén era de Celanova e chegou a ser director xeral de Seguridade, pasou de Izquierda Republicana ao franquismo e fixo unha carreira excepcional, botoulle unha man a Ferreiro e fíxoo secretario da Fiscalía de Taxas de Pontevedra, da que era presidente Rivero de Aguilar". Este Rivero era Ramón Rivero de Aguilar, discípulo do fascista italiano Enrico Ferri, e irmán de José María Rivero de Aguilar, o controvertido primeiro director xeral dos ferrocarrís do franquismo. Como fiscal, exerceu a acusación en varios consellos de guerra que ocasionaron abundantes condenas a morte, entre elas, a de Alexandre Bóveda en Pontevedra. Foi amigo do ditador Francisco Franco, que visitou varias veces o pazo da súa familia, situado no Faramello, preto de Santiago. Morreu nun accidente aéreo sufrido por un avión de Iberia en Madrid no ano 1957. En certa ocasión, co pseudónimo de Salvador Lorenzana, Del Riego publicou un artigo no semanario Litoral, que se editaba en Pontevedra, e Ferreiro, por algo que non lle gustou, respondeu publicando algo no que aparecía a seguinte frase: "Este señor que se encubre y que se disfraza con el pseudónimo de Salvador Lorenzana es don Francisco Fernández del Riego". O protagonista das Letras deste ano considerouse delatado, pero un día, en Vigo, o de Celanova pediulle perdón: "Díxome que foran momentos de transición nos que el se viu forzado a certas cousas. Eu non son rancoroso e aceptei as desculpas, e cheguei a ter de novo unha boa amizade con el. Ata o extremo de que veraneamos xuntos en Coruxo. El estaba casado cunha rapaza asturiana moi guapa e moi simpática que se chamaba Moraima, e o pai dela era médico, pero dedicábase, sobre todo, aos negocios das minas. Nesa época Celso Emilio vivía marabillosamente ben. Ía de caza e de pesca, andaba de farra e os cartos que lle viñan das minas do sogro, en vez de investilos para mellorar, gastounos ao chou. Así foi que, máis tarde, viuse nunha situación económica grave que o forzou a emigrar. Non foi unha emigración política, senón económica, a que fixo cando marchou a Venezuela". Por fin, a relación persoal entre os dous rachou definitivamente. A Del Riego convidouno a Irmandade Galega de Venezuela a dar unha conferencia en Caracas, e a Ferreiro –que xa estaba enfrontado con esta organización– non lle gustou que aceptase e, segundo Del Riego, reaccionou "brutalmente" contra el mediante a publicación dun "panfleto" no que tamén lle arreaba a Álvaro Cunqueiro. A Del Riego chamáballe "Paco del Miedo", e xa non o perdoou nunca máis, a pesar dos esforzos que fixo o poeta a través de Xesús Alonso Montero para obter unha nova reconciliación. O de Vilanova de Lourenzá, a partir daquela, sempre respondeu que ese home desaparecera da súa vida e que, "como persoa, non o quería ver máis". Álvaro Cunqueiro Del Riego mantivo unha longa e fonda amizade con Álvaro Cunqueiro, que nin sequera foi turbada pola actitude que protagonizou o mindoniense durante os primeiros anos do franquismo. De feito, foi o que o animou a escribir en galego cando voltou, decepcionado, das controvertidas aventuras que se lle atribúen ao seu paso polo Madrid do fascismo, e foron eses encoraxamentos de Del Riego os que precipitaron que Cunqueiro escribise a súa primeira marabilla literaria: o seu Merlín. Unha vez, un profesor da Universidade de Granada púxose en contacto con Del Riego para que o axudase a recompilar as abundantes anécdotas que se atribuían a Cunqueiro, pero negouse a facelo alegando a súa amizade co de Mondoñedo e coa súa familia. Cando eu lle preguntei, en 2008, sobre moitos destes aspectos axudoume a recompoñer dous curiosos episodios que se lle atribúen. En certa ocasión, Cunqueiro andaba falto de cartos –algo que caracterizou moitas circunstancias da súa vida– e había un emigrante de Mondoñedo que residía en Nova York que veu pasar unas vacacións á súa vila nativa. Daquela tamén había alí un cóengo que se chamaba Fanego e que exercía de correspondente do xornal El Ideal Gallego. A Cunqueiro ocorréuselle dicir a Fanego que lle acababan de dar o Premio Mark Twain por unha comedia titulada El carro de heno. O caso foi que o cura mandou a noticia ao xornal coruñés, que se apurou en publicala. A continuación, Cunqueiro falou co emigrante e, mostrándolle un recorte do xornal, propúxolle que lle adiantase os cartos do premio a cambio de entregarlle un recibo para que el cobrase os dólares que lle correspondían polo premio Mark Twain cando regresase á cidade dos rañaceos. Evidentemente, todo era mentira, pero o caso aínda se enleou máis cando Antonio Couceiro Freixomil, un autor que non se distinguía polo rigor documental, publicou o seu Diccionario Bio-bibliográfico de Escritores (Santiago, 1951), no que apareceu, dando por boa a falsa noticia de El Ideal Gallego, o seguinte texto: "En 1948 dijo la Prensa que la Cornan Society de la Universidad de Chicago le otorgó (a Cunqueiro) el premio Mark Twain de mil dólares por la novela El carro de heno, siendo esta la primera vez que dicho premio se concede a un escritor no americano". O curioso do caso é que a tal Cornan Society e a novela El carro de heno nunca existiron nin había daquela ningún premio que levase o nome de Mark Twain, algo que si sucedeu máis tarde. Outra vez, Cunqueiro atopouse de casualidade con Valentín Paz-Andrade nunha rúa de Madrid e, antes de se despediren, díxolle: "Oes, teño un problema do demo. Llopis, administrador do xornal El Pueblo Gallego, débeme non sei cantas colaboracións e non me dá pagado. Quéresmas cobrar ti en Vigo? Douche un recibo para que vaias cobralas e, aínda que ti non me anticipes todos os cartos, dásme algo de adianto". E Paz-Andrade, aínda sendo un home moi calculador, caeu na trampa, e, cando foi ver a Llopis para recuperar o diñeiro, só logrou oír esta resposta: "Pero se eu non lle debo nada a Cunqueiro". E altri As referencias críticas emitidas por Del Riego sobre outros personaxes da cultura galega non son menos significativas. Chaman a atención as relacionadas con Carlos Casares, a quen lle recoñece "unha obra digna, con certo valor, pero non extraordinaria; vese que tiña sentido da narración, pero non chegou a escribir libros fundamentais que queden para o futuro", e non mostra moita simpatía coa súa persoa. Entre outras cousas, di del que "era un home intelixente e culto que, pola contra, non era moi afeccionado á disciplina de traballo" e que "foi alguén moi influído por Ramón Piñeiro". Con Alfredo Conde pásalle algo semellante, sobre o que se expresa do seguinte xeito: "Non é un personaxe vulgar. Ao meu ver, non sabe estar e isto provocoulle referencias moi contraditorias". Considera que Uxío Novoneira "é un grandísimo poeta" e que, pola contra, Manuel María "era un bo poeta, un bo versificador, pero non é a figura que pretenderon que fose". En fin, que Del Riego non falaba nunca pola boca pequena.