Historia dunha melodía

Na entrada do verán do pasado ano, co curso escolar a piques de rematar, Celita González Rodríguez recibe unha chamada do Concello de Nogueira de Ramuín (comarca de Ourense). Un grupo do alumnado do CEIP Luíntra desexa contactar con ela para falar sobre o seu tío, José María Rodríguez, o antigo capador da parroquia de San Miguel do Campo. A muller, orgullosa de lembrar a historia da súa familia, accede a conversar coa rapazada ignorando a cantidade de sorpresas que o traballo escolar descubriría nos meses seguintes. Todo comezou cando Ico Rafael Ramos, voz do grupo musical do Sonoro Maxín e mestre do CEIP Luíntra, propuxo ao seu alumnado dos cursos de quinto e sexto de Educación Primaria investigar sobre a historia de José María, que el xa coñecía de forma superficial. "Intento que os rapaces elixan o temario sobre o que lles gustaría traballar e, no terceiro trimestre do pasado curso, quixeron facer algo sobre a Ribeira Sacra, polo que lles propuxen investigar a melodía de José María Rodríguez que gravou Alan Lomax" nos anos 50. Alan Lomax foi un etnomusicólogo estadounidense que levou a cabo un gran labor de recompilación de pezas populares e folclóricas do século XX. En 1953 percorreu o Estado español da man de Jeanette Bell na procura dos sons máis representativos do territorio, pasando por Asturias, Euskadi, Estremadura e as Illas Baleares até chegar á Galiza, onde coñeceu a José María Rodríguez e gravou varias melodías do seu chifre de capador. A maxia da investigación: un novo lugar na historia Grazas ao Arquivo Alan Lomax, dispoñíbel en liña na actualidade, o grupo de estudantes contaba cun par de fotos que o musicólogo tomara de José María e do seu pai Eduardo, e que el mesmo situaba en Faramontaos, unha parroquia do municipio de Nogueira de Ramuín. Moitas familias do centro vivían nesa zona polo que o inicio da investigación consistiu en que o alumnado preguntase aos seus familiares e á veciñanza se recoñecían aquelas persoas e o lugar no que se atopaban. "Ao principio non tivemos moitos resultados; para min xa era un logro se alguén nos podía dicir algo, por pouco que fose", explica Ico. "Unha familia até me dixo que foran ao cemiterio para ver se atopaban algunha pista; estaban todos moi implicados". Pasaba o tempo e ninguén descubría nada, até que un día, unha alumna chegou á escola asegurando que na súa casa encontraran o lugar onde se tomaran as fotos: non era Faramontaos, senón a parroquia limítrofe de San Miguel do Campo. "Aí empezou a maxia", sostén o docente. "Tiñamos un dato marabilloso que cambiaba a historia daquelas imaxes". A raíz deste novo dato, as persoas que o descubriron recordaron que naquela zona había unha familia coñecida como os capadores, que coincidía co pé de foto de Alan Lomax, pig castrator. "Descubrimos que na zona era común o oficio de capador e que a sobriña da familia que realizaba este traballo estaba viva", relata Ico, emocionado ao recordar o momento no que se presentou na casa de Celita González Rodríguez coas fotos do seus familiares na man. "Si, ese é o meu tío e ese outro, o meu avó", confirmou. Nese momento, Ico soubo que a investigación era imparábel. Celita, fonte principal da investigación "Eu son coñecida como a sobriña dos capadores", conta Celita, "e un día chamáronme do Concello [de Nogueira de Ramuín] uns rapaces que estaban a facer un proxecto e que querían que lles dese explicacións sobre o meu tío". Despois de varias conversas con Ico, Celita visitou a escola e conversou co alumnado para axudalos nas súas pescudas. "Non cansarei de dicir o bo traballo que fixeron", sostén. Porén, a chegada de Celita á investigación veu da man do verán e, con el, da fin do curso. O traballo quedou interrompido durante as vacacións estivais, pero a intriga do alumnado, e do propio Ico, por coñecer a historia completa mantívose. En setembro, co inicio do novo curso escolar, o proxecto continuou cunha extraordinaria descuberta. O alumnado quería conseguir algún dato ou algún material que achegasen algún elemento novo á historia. Celita non gardaba nin documentos nin fotografías de seu tío, mais si conservaba algo no que até entón ninguén reparara: o famoso chifre de José María. "Cando o vin, puxéronseme os pelos de punta" asegura Ico. "Celita deixoume levar o instrumento á casa, e cando probei a tocalo, a miña veciña Eduvigis, que xa é maior, dixo desde o seu balcón: ese é o son do capador. Non sabía definir por que o sabía, pero recoñecíao". Aquel chifre xa pertencera ao pai de José María, Eduardo -avó de Celita- polo que ten unha antigüidade próxima aos 170 anos. "É un tesouro que me deu meu tío antes de morrer para que o gardase", conta Celita. "Meu avó déralle o chifro a José María cando deixou o oficio de capador". Se ben na familia desempeñaron sempre o oficio de capador, cando no ano 1955 José María tivo que emigrar a Venezuela, deixou este oficio e comezou a traballar de afiador, no que curiosamente tamén se adoita empregar un chifre. Pouco despois, abriu un estudo de fotografía e alí seguiu até que Celita, após casar, emigrou onda el. "Meu tío pasaba todo o día comigo na casa, e foi entón cando me contou toda a historia das gravacións de Alan Lomax". Xa maior e enfermo, José María volveu á Galiza, onde xa residía tamén Celita, e entregoulle á súa sobriña o chifre que o acompañara toda a vida. "Gárdao como ouro en pano", díxolle. A resposta desde os Estados Unidos A investigación do alumnado de Luíntra baseouse, en gran medida, en dous arquivos históricos: o de Alan Lomax e o de Cultural Equity -creado polo propio Lomax para xestionar os seus recursos-. A Biblioteca do Congreso dos Estados Unidos cedera moitos contidos e documentación ás páxinas web destes arquivos, polo que desde o CEIP tamén contactaron con esa institución na procura de máis material. Para sorpresa da rapazada, e do propio Ico, o responsábel da biblioteca estadounidense, John Feen, non só respondeu ás peticións do alumnado, senón que tamén foi enviándolles mensaxes e vídeos de ánimo ao longo do proceso de investigación. "Estaba encantado de que estivésemos traballando nunha cuestión histórica da cultura galega desde a colección da Biblioteca do Congreso dos EEUU. O propio Feen dicía que para iso servían os materiais da institución, para que calquera persoa puidese acceder a eles", comenta Ico. "Cando a rapazada recibiu a resposta desde Washington alucinou". Ao igual que Feen, a musicóloga de prestixio internacional e encargada do Arquivo Lomax, Judit Cohen, manifestou o seu asombro ante as pescudas do alumnado de Luíntra. Se ben o proxecto escolar xa se dera por rematado, Cohen contactou con Ico e ambos falaron por videochamada nunha conversa que resolveu moitas dúbidas que quedaran no aire. Así, semanas antes de presentar o proxecto, xa no mes de novembro, a historia de José María e do seu chifre seguía medrando. A amizade de José María Rodríguez e Alan Lomax A principal incógnita que a investigación non conseguira desvelar fora como Alan Lomax e Jeanette Bell coñeceran a José María Rodríguez. Judit Cohen, experta na traxectoria e no traballo de Lomax, contoulle a Ico que o célebre musicólogo non daba puntada sen fío. Antes de gravar os sons que lle interesaban, levaba a cabo un exhaustivo proceso de documentación previo e realizaba entrevistas a aquelas persoas que puidesen ofrecerlle máis información ao respecto do que pretendía gravar. Cando chegaron á Galiza, contactaron con importantes especialistas da etnografía galega, como Xesús Ferro Couselo, Xaquín Lorenzo Xocas e Xosé Filgueira Valverde. "O señor sabía con quen falar", mantén Ico; "non deixaba nada á casualidade". De feito, Cohen mostroulle ao mestre algunhas páxinas do diario de Lomax con entrevistas a diferentes persoas ás que lles preguntaba se sabían de alguén que tocase o chifre, onde se tiña que dirixir, e outras cuestións. "Descubrimos grazas á xente de San Miguel do Campo que no lugar no que se sacou a foto dos capadores había unha parada do bus, polo que supoñemos que José María e seu pai quedaran alí con Alan Lomax e Jeanette Bell para facer as fotos e as gravacións", conta Ico. Naquela altura, José María era un capador moi coñecido no mundo da cultura por ser un excelente intérprete do chifre, e Lomax, supón o mestre, debeu seguir certas pistas que o levaron até el. Nesta liña, Celita engade que as persoas coas que falara Lomax dixéranlle que Ourense era a terra dos afiadores, e el, que andaba buscando as gravacións dos chifres, marchou cara alá. Así, chegou ao concello de Nogueira de Ramuín onde contactou con José María. "Meu tío sabía algo de inglés, e fóronse entendendo, tanto que chegaron a mandarse cartas. Alan Lomax sempre o tratou como un grande amigo polo ben que se portara con el o día da gravación". Unha melodía internacional Na carta á que fai referencia Celita, enviada desde Londres en 1953, Lomax fala do seu "querido amigo José" e dos "estupendos días que pasaron xuntos". Nela pedíalle permiso para "facer honor á súa excelente arte" incluíndo a gravación na colección de música folclórica do Estado español. De acceder, como así foi, enviaríalle en agradecemento 200 pesetas. Esa colección chegou algúns anos despois a oídos do gran Miles Davis, un dos músicos de jazz máis famosos do mundo, que incluíu no seu álbum Sketches of Spain, publicado en 1960, unha versión da melodía do capador, na peza "The pan piper". Desta maneira, a melodía saída do chifre de Luíntra de José María dera a volta ao mundo da man dunha das figuras máis importantes da historia do jazz. "A relevancia e o peso desta historia é notorio", mantén Ico. "Encheunos de orgullo e de alegría ver a repercusión que tivo o meu tío; o seu son é internacional, algo que nunca pensamos que puidese suceder", conta Celita emocionada. "El nunca imaxinaría que todo isto fose saír á luz; a súa relevancia foi moito maior do que el nunca puido supoñer". Celita lembra o seu tío como un home pacífico, cariñoso e amigo dos seus amigos. "Era unha persoa moi querida na zona e encantaríalle ver a homenaxe tan bonita que lle fixeron na escola". A homenaxe no CEIP Luíntra O 29 de novembro do pasado ano, o alumnado presentou na escola o seu proxecto de investigación baixo o nome Historia dunha melodía, mais as actividades no centro comezaran meses atrás coa pintada duns murais que hoxe decoran o patio cuberto do inmóbel. Os tres murais -un de Alan Lomax e Jeanette Bell chegando en avión, o segundo, de José María tocando o chifre e, o terceiro, de Miles Davis coa súa trompeta- foron realizados por Antón P. Couto. Foi diante deles onde tivo lugar o acto de presentación do proxecto no que o alumnado explicou as súas pescudas aos seus compañeiros da escola, ás familias e ás autoridades e medios de comunicación que se desprazaran até o centro. Blanca Munín, unha das alumnas participantes no traballo, conta a súa versión do que supuxo para ela este proxecto, indicando que "foi moi emocionante ir conseguindo resultados. Eu non tiña nin idea da historia, pero si sabía que por esta zona había moitos afiadores e capadores", lembra. "O día da presentación estabamos moi nerviosos porque veu moita xente a vernos, pero ao final saíu moi ben". Blanca, como o resto dos seus compañeiros e compañeiras, desfrutou moito do proceso de investigación. "Foi moi divertido preguntarlle ás familias se coñecían a historia e ir descubrindo cousas novas", e engade que este proxecto "foi algo novo pero espero que o repitamos". Como declara o seu mestre, Ico, implicar o alumnado nos traballos que realizan, así como na súa propia cultura, é unha maneira moi gratificante de aprender, xa que permite que este se interese polo tema que investiga e que coñeza en maior medida a historia da zona.