A Fala. Orgullo da xente

"Para min a fala significa todo, é sinal de identidade, expresarnos como nos ensinaron a falar desde que nacemos e así lles ensinei aos meus fillos", apunta a concelleira de Valverdi Natividad Pereira. "É a nosa propia alma, considerámola como nosa e imos mantela como algo vivo, os nenos e nenas adoptan esa lingua dos seus pais e das súas nais, o único perigo é a castelanización", sinala o xerente do hotel La Palmera, Chuchi Lajas: "Isto é como unha segunda Galiza, veñen moitos cataláns, holandeses, suecos, finlandeses e chegan atraídos porque oíron que é un lugar onde se fala diferente. A maioría achégase polo da fala", indica Lajas. Outro home das Ellas salienta: "Oitros tenin turismo sexual o turismo de sol i praias, pero nós temos turismo da fala que é millol". Cadra nese aspecto o alcalde das Ellas, Toño Bellanco: "O noso principal ser é a nosa lingua, a que aprendemos desde pequenos e seguimos falándoa ata a morte. Desde a administración local, os carteis están todos feitos na fala, fixemos Xornadas sobre Linguas Minoritarias e moitas actividades". "A xente que está fóra, en Madrid, Suíza ou Alemaña, cando se comunica coa familia, utiliza a fala". "Hai xente que está a favor de unificar unha norma escrita para as tres variantes". "No instituto de Valverdi tamén queren dar unhas horas de fala a partir do vindeiro curso. Viñeron da Universidade de Vigo, de colexios de Xinzo de Limia e queremos que veña moita xente da Galiza para que vexa que falamos case igual do que vós falades", conclúe Bellanco. "Un dos problemas da fala é a castelanización principalmente entre a xente nova, desde a asociación A Nosa Fala presentamos un escrito aos tres alcaldes, para propoñer a Juan María Carrasco, catedrático de portugués da Universidade de Estremadura, como coordinador dunha comisión científica coa profesora da Universidade de Aveiro Tamara Flores, co director da Escola de Idiomas de Cáceres, Fortunato Castro, a licenciada Alicia Manso, o profesor da Universidade de Vigo Henrique Costas e que iso se abra a colectivos sociais e máis especialistas universitarios [...]. Queremos que fagan unha norma estándar para poder escribila, introducila na Administración e no ensino para frear a castelanización, aínda que logo cada un siga falando en lagarteiro, valverdeiro ou mañego", subliña o funcionario do Concello de Valverdi Franjo Antúnez, que engade: "A xente sempre se sentiu orgullosa da fala, pero nas últimas décadas iso foi a máis, e hoxe queremos que, a través do centro de interpretación da fala, se converta nun factor de atracción turística e de dinamización económica". "No val de Xálima temos tres vilas cunha lingua común, convidamos a xente a que nos coñeza. Son lugares amigábeis, abertos e con costumes bonitas de ver e de coñecer", di o xerente do hotel La Palmera, Chuchi Lajas. Código e norma "O noso obxectivo sería lograr un consenso sobre un código común, unha norma escrita, os tres concellos esperamos que a Administración nos tome en serio e queremos lograr a cooficialidade como xa ten o aranés", salienta o concelleiro de Cultura de San Martiño, Diego Moreno. Quizais sexa tamén un exemplo o mirandés, a lingua astur-leonesa que se fala en Miranda do Douro en Portugal, onde conseguiron a cooficialidade, deron o salto á rede e na actualidade teñen unha vizosa produción editorial. Alí a lingua non está vencellada a unha reivindicación territorial, e iso favoreceu o consenso político no Parlamento de Lisboa. O profesor da Universidade Técnica de Liberec en Chequia Miroslav Vales coordinou a elaboración dun Dicionariu da Fala con máis de 14.000 entradas. Afirma no prólogo que “se trata dunha das linguas minoritarias de Europa con máis vitalidade: podemos estimar que entre o 70 e o 80% dos habitantes de todas as xeracións usan a lingua vernácula para a interacción cotiá, coa súa familia, veciños, no comercio e até coas autoridades locais. A pesar desta vitalidade, a lingua está seriamente ameazada pola situación demográfica, polo contacto intensivo co castelán, e polos factores económicos que limitan as posibilidades da xente nova para establecerse na zona”. Tataraneta duns galegos Poderíase dicir que a fala é tataraneta dun galego e dunha galega. Os reis de Galiza Fernando II, no século XII, e o seu fillo Afonso, a comezos do XIII, repoboaron a zona con xentes de Ourense, das Portelas e da Seabra. A accidentada orografía da serra de Gata quizais favoreceu a conservación da fala nesta punta do noroeste de Extremadura. Pero, sen dúbida, o que o logrou a conservación da fala foi a teimosía e a afouteza da poboación da zona que soubo transmitir de pais e nais a fillos e fillas o seu xeito de falar. É unha zona abastada, onde se dan as patacas e as aceitonas, onde a choiva permite unha agricultura vizosa en comparación coas zonas próximas. Esta certa bonanza económica tamén aumentou a autoestima que se reflicte na realidade lingüística. O historiador estremeño Domingo Domené defende que os poboadores chegados á zona "como todos eran da mesma fala non tiveron necesidade de cambiar a outra para entenderse, nin entón nin despois; no caso do Fresnu serían as escasas persoas que alí vivían quen terían que aprender galego para entenderse cos novos e maioritarios veciños. Quen chegou despois desa primeira onda de repoboadores nunca o farían en número excesivo porque tais localidades nunca foron grandes e terían que adoptar a fala de quen xa residía". "Somos como un pequeno país, e o fío que nos une é a fala, a calquera que lle preguntes dirache que defende a lingua a morte", indica o concelleiro de San Martiño de Trebello Diego Moreno. "A fala provén dunha repoboación nos séculos XII e XIII e aquí asentáronse colonos galegos", salienta a profesora da Universidade de Aveiro, natural tamén de San Martiño, Tamara Flores. "Que haxa consenso arredor dunha norma estándar e que se promova a súa introdución no ensino e na Administración" son as tarefas máis inmediatas para darlle vitalidade á fala. "Os cursos da fala teñen un éxito brutal, tanto entre a xente de aquí como de fóra", indica a lingüista, que tamén expresa o seu temor porque "ata agora nunca se escoitara aos nenos e nenas falar en castelán e agora comézase a sentir". Sitio distinto "Un camioneiro de Valverdi foi a un episodio do programa de Antón Reixa na TVG Galicia sitio distinto, en 1991, sobre 'As falas raras' e os filólogos oíron sorprendidos o parecido da fala co galego. O profesor da Universidade de Vigo Henrique Costas e outros investigadores de distintas universidades comezaron a visitar o Xálima e a realizar traballos sobre o lagarteiro, o valverdeño e o mañego, as tres variantes desta vizosa realidade. José Enrique Gargallo (Universitat de Barcelona) presentou en xaneiro de 1992 un relatorio sobre o hibridismo e a vitalidade da fala no XX Romance Linguistics Seminar celebrado en Cambridge. A revista A Trabe de ouro publicou en setembro do mesmo ano o primeiro artigo en Galiza ―de Costas― sobre o falar desta zona. Desde ese ano, Costas converteuse nun infatigable difusor da existencia do valverdeiro, do lagarteiro e do mañego e do orgullo e autoestima que preto de 4.000 falantes teñen da súa fala, á vez que se converteu nun indesmaiable investigador da fala. Iso contribuíu a revalorizar esta lingua, como algo que ten interese científico e que tamén xera estudios fóra do val de Xálima. O daquela presidente da Mesa pola Normalización Lingüística Xosé Manuel Sarille impulsara o irmanamento entre os Concellos de San Martín de Trebello e Moaña. No concello galego era alcalde o poeta Xosé Manuel Millán e no estremeño Máximo Gaspar, quen foi rexedor durante vinte anos e era un decidido defensor da intensificación das relacións con Galiza. Leváronse a cabo distintas viaxes e contactos que agora o Concello de San Martiño quere reiniciar. Naqueles anos 90 naceu no Xálima a asociación Fala i cultura, moi activa na loita polo prestixio desa variante lingüística. Co mesmo obxectivo, naceu nas Ellas a asociación U lagartu verdi que promove a revista Anduriña, escrita integramente na fala. O presidente da entidade, Miguel Ramos, quere retomar as representacións teatrais de obras orixinais escritas en lagarteiro e unha festa rememorando feitos históricos do lugar. A vila organiza as festas do San Blas o 3 de febreiro, a festa das borrallás, o primeiro sábado de novembro, onde se asan castañas ao estilo tradicional. Na Festa dos Folnazus, o domingo de resurrección, familiares e amigos xúntanse para compartir empanadas recheas de carne, chourizo, ovo, allo e cebola. "Hai moitos emprendedores que apostamos polo lugar pero tamén hai avellentamento da poboación, falta dinamización para afianzar a mocidade [...]. Sempre levamos a lingua como un sinal de identidade, estamos nunha zona arraiana e cos que compartimos trazos lingüísticos temos moita mais empatía", apunta o directivo de U lagartu verde. Tamara Flores salienta: "Hai moita conciencia da lingua e iso aumentou nos últimos anos". No que se refire ás variacións, resalta que "en Valverde non usan sibilantes sonoras que si se conservan en San Martiño e nas Ellas. Para algúns 'fala' é un nome inferiorizante ou incongruente, pero para min non é o problema principal. Na sociedade aínda está mal visto que alguén lle fale en castelán aos fillos. O estándar da lingua é imprescindible afrontalo con consenso e logo utilizalo para introducilo no sistema educativo e na Administración, como defende a práctica totalidade da poboación". Para a doutora Alicia Manso a fala "non é unha variedade de transición máis, senón unha peza que permite entender as historias das linguas do occidente peninsular, unha cultura autóctona que ten dereito a protexer a súa particularidade lingüística". Manso realizou enquisas sociolingüísticas no Instituto de Ensino Secundario de Valverdi. O centro recibe un cento de estudantes con idades comprendidas entre os 11 e os 16 anos procedentes dos tres lugaris. O 95% considerábase falanti e o 5% restante estímase que responde a casos nos que un dos pais non é nativo, ou se mudou recentemente á zona por motivos laborais. Con todo, a metade da mocidade non nativa aprende a falar despois de ter residido alí ao menos sete anos. En canto ao idioma de escrita, só un 40% afirmaba escribir na fala. Agora ben, na redacción de mensaxes a través de whatsapp, a porcentaxe subía ata o 94%. O orgullo e o sentimento de comunidade da fala explican esta vitalidade e ademais posibilitou a construción dunha identidade lingüística conxunta, conclúe a profesora da Universidade de Sao Paulo, que tamén advirte do risco de castelanización se non se acometen políticas activas que freen este fenómeno. A Junta de Estremadura declarou a fala Ben de Interese Cultural en 2001 pero as actuacións da Administración autonómica desde aquela foron máis ben escasas. Por iso o catedrático de portugués da Universidade de Estremadura Juan M. Carrasco cre "necesaria a codificación e a creación de normas, aínda que estas non teñen por que excluír variantes e alternativas. Aquí o problema non é a súa dificultade, senón que toda a comunidade a acepte. A estandarización tecnicamente é doada de levar a cabo". É relativamente barato para as autoridades competentes levar a cabo actuacións moi urxentes: actividades da fala en só tres escolas e un instituto, editar material educativo baixo demanda, poñer en marcha un centro de interpretación que servise como museo, arquivo e centro de investigación no val. "Hoxe poden poñerse todos os recursos das novas tecnoloxías para facer todo isto mesmo máis doado, máis accesible, máis rápido e máis barato", conclúe Carrasco. O fiscal Jesús Vicente Chamorro, nunha rolda de prensa en Santiago de Compostela, respondera a unha pregunta en galego para sorpresa xeneralizada dos xornalistas presentes. "Ei son de Valverdi e alí usamos a fala", respondera con orgullo o fundador de Justicia Democrática.