A fabulación de Maruja Roca

"Ninguén sabe como chegou unha cámara de fotos ás mans de Maruja Roca no Becerreá de comezos dos anos 40…". Así arrinca a reportaxe que a xornalista Nieves Neira dedicou á que fora a súa tía avoa no ano 2019, publicada no Progreso de Lugo e no Diario de Pontevedra, e que lle valeu o XVII Premio Johán Carballeira de Xornalismo do Concello de Bueu. E foi o xermolo dun proxecto máis ambicioso que se pode apreciar no libro O feitizo de Maruja Roca, publicado recentemente na colección Cámara Escura de aCentral Folque, nunha edición trilingüe que recolle un texto poético e persoal da propia Neira (dispoñíbel en galego, castelán e inglés) e unha selección de fotos desta fotógrafa singular levada a cabo por Eutropio Rodríguez. Sen dúbida, unha historia que merece ser contada e que nos leva a analizar os anos 40 e 50 de Becerreá, esa vila dos Ancares que ela fotografou, coas súas xentes, con tanto cariño. Sábese que Maruja Roca foi unha muller moi querida en Becerreá, tal e como testemuñan Nieves Neira e Eutropio Rodríguez, que puideron comprobalo despois do traballo que levaron a cabo para a edición deste libro. "Cando me ensinaron as fotos da tía Maruja quedei abraiada, non só pola calidade senón polo descoñecemento que na familia tiñamos do seu traballo", asegura Nieves Neira, quen sacou á luz a historia da súa tía avoa, Maruja Roca, dando lugar a un proceso que define como "revolución", e no que tanto o seu tío como a súa nai recompilaron medio cento de fotos do legado desta pioneira da fotografía. Moitas das fotografías feitas por ela levaban o selo de JEMA, que se correspondía co acrónimo Jesús e Maruja, vencellado ao seu marido A descuberta de Maruja Nieves Neira lembra que na familia sempre se falaba da "tía Maruja" e dicíase dela que "facía fotografías", aínda sen ter moi claro o que significaba este traballo. Como adoita acontecer, hai unha grande escaseza de imaxes realizadas por mulleres fotógrafas daqueles anos, como ben explica o fotohistoriador Carlos Castelao, cando, por certo, a fotografía era considerada unha arte menor. Maruja tamén sufriu en carne propia un machismo que condenaba as mulleres a aparecer ocultas no complemento "e fillos" ou "e compañía". De feito, moitas das fotografías feitas por ela levaban o selo de JEMA, que se correspondía co acrónimo Jesús e Maruja, vencellado ao seu marido, "ese home co que foi casar a Becerreá acabada a guerra, o home co que tivo fortes discusións por terse el apropiado da autoría das imaxes que consideraba mellores ante algunha visita, o home do que significativamente non coñecemos ningún retrato", escribe Neira no limiar do libro. O seu labor saíu á luz cando a autora realizaba unha reportaxe sobre o cine de Becerreá e o seu tío, Suso Neira Roca, fillo de Maruja, lle ensinou unhas fotos coas que ela quedou fascinada, polo que pensou que debía dalas a coñecer. Así, en marzo de 2019 publicouse o artigo coa historia e cunha pequena mostra de imaxes pertencentes ao arquivo persoal que Suso atesouraba na súa casa. A sorpresa veu despois de publicar o artigo, porque "comezou a chamar un monte de xente de Becerreá para dicirnos que tiñan fotos de Maruja". Foi nese momento cando decidiu que podería ser interesante recoller o traballo nun libro, e aí xuntáronse os seus soños cos de Eutropio Rodríguez, fotógrafo e editor da colección Cámara Escura de aCentral Folque. "Escribir a reportaxe sobre Maruja implicou un traballo de afastamento, o importante era ela e non eu, e aí foi como conseguín distanciarme para explicar o seu labor", declara Neira, que explica o proceso de escritura da reportaxe xornalística e a súa diferenza con respecto ao texto do libro, moito máis poético e persoal. Foi grazas a ela que sabemos que Maruja Roca naceu en 1912 na localidade de Baralla, e que pertencía a unha familia con seis irmáns. Os pais, Antonio Roca e Manuela Calvo, rexentaban unha cafetaría na localidade de nome Roca, á que ela estivo vinculada até que casou en Becerreá e tivo tres fillos, de nomes Suso, Marisú e José Luís. Precisamente, esa Kodak que recalara nas súas mans foi utilizada por ela como un medio de subsistencia, xa que os cartos que achegaba o marido arranxando bicicletas non eran abondos para alimentar unha casa de cinco bocas. A fabulación e a recreación Tanto Nieves Neira como Eutropio Rodríguez coinciden en que Maruja Roca foi unha pioneira da fotografía, sobre todo porque era quen de "crear escenarios con disfraces e posturas diversas", o que a diferencia doutros profesionais da época. A fotografía foi para ela un medio para gañar o pan naqueles anos 40 e 50 nos que a fame asolaba a poboación sumida nunha longa ditadura. Foi nese escenario no que Maruja realizou as fotos, das que o libro recolle un cento, divididas en cinco apartados que coinciden coas súas facetas e obsesións: mulleres, nenos, fabulación, Becerreá e a vida das súas xentes. Así o sinala Rodríguez, ao tempo que fai fincapé na capacidade desta muller para "fabular e utilizar a fotografía como unha vía de escape, coa que construír un mundo diferente, e facendo de Becerreá a súa propia Arcadia". O laboratorio estaba no medio da casa, cunha porta ao corredor e outra ao comedor, un cuarto cheo de potas e palanganas, illada da luz con mechas de algodón de chisqueiro nas fendas, unha balanza con anacos de cobre por pesas para medir os gramos de hiposulfito de sodio da emulsión Hoxe podería parecer sinxelo, mais naqueles anos a fotografía aínda estaba nacendo, e máis na Galiza. Maruja Roca construía moitos dos retratos no seu salón, "o laboratorio estaba no medio da casa, cunha porta ao corredor e outra ao comedor, un cuarto cheo de potas e palanganas, illada da luz con mechas de algodón de chisqueiro nas fendas, unha balanza con anacos de cobre por pesas para medir os gramos de hiposulfito de sodio da emulsión". A fabulación que caracteriza o seu estilo comeza no Entroido, cando manda facer un traxe de galega e moita xente quere sacar un retrato con el. Aí xermolou a idea de recrear espazos e personaxes, e por iso comezou a fotografar mendigos, e xitanos tocando a guitarra, aos que "se achegaba cunha técnica moi de reporteira", explica Rodríguez, pois é quen de contar historias con moi poucos elementos. Ela quería deixar constancia da vida da súa vila, pero ao tempo tiña outro obxectivo: vender as fotos ás persoas retratadas e tamén como postais, de aí que moitas foran mesmo pintadas posteriormente, nun claro exercicio artístico. O texto que Neira escribiu sobre a súa tía avoa parte dunha emoción moi fonda, mais tamén dunha ardua investigación sobre as fotografías e a vida, de modo que as persoas que se acheguen ao libro descubrirán unha muller que foi pioneira, mais cuxo nome estivo durante demasiado tempo condenado ao ostracismo. Pódese ler, analizar e ver, tamén, como unha publicación que segue á busca das mulleres silenciadas. De feito, Neira escribe que "Maruja non seguiu a estrada en liña recta, a estrada das autoridades e dos desfiles que tanto xebra, senón a curva da auga levantada en veloz presenza, os cegos, os xitanos, os ambulantes, os feirantes, o carboeiro. Polo que mira e por como o mira dicímonos coa mirada: si, é de Maruja". Moitas outras estudosas que se achegaron ás imaxes desta pioneira, como Fernanda Padín ou Tamara Andrés, salientan que as persoas que retratou Maruja sempre aparecen en actitudes espontáneas, outorgando un especial protagonismo a nenos e nenas, pero sobre todo a moitas mulleres, como xitanas e ambulantes que transitaban polo Becerreá daqueles anos 40 e 50, amais de feirantes e outros traballadores, nun claro afán de indagar nas condicións das súas vidas. Nos anos previos ao golpe de Estado, en moitos lugares do país eclosionou un movemento cultural que reivindicaba dereitos para a cidadanía. Eran anos bos, como aquel agosto do 1924 cando Matilda Anderson, fotógrafa investigadora da Hispanic Society de Nova York, desembarcou en Vigo para fotografar os costumes do pobo galego Ruth Matilda Anderson e Walter Ebeling, referentes? O libro xoga coa verdade e a ficción, e mesmo nos propón que imaxinemos acontecementos máxicos. Tería algo que ver o paso de Ruth Matilda Anderson polo Becerreá daquel ano 1925? Vería Maruja como retrataba o 11 de xuño a procesión do Corpus na que foi a súa primeira viaxe á Galiza? Inspiraríase no traballo levado a cabo polo etnógrafo alemán Walter Ebeling? Son preguntas que se fai a propia Nieves Neira e que nos levan a comezos do século XX, como nunha busca das orixes desa inquedanza que Roca manifestou máis tarde pola fotografía. Nos anos previos ao golpe de Estado, en moitos lugares do país eclosionou un movemento cultural que reivindicaba dereitos para a cidadanía. Eran anos bos, como aquel agosto do 1924 cando Matilda Anderson, fotógrafa investigadora da Hispanic Society de Nova York, desembarcou en Vigo para fotografar os costumes do pobo galego, as vidas das xentes e, en especial, das zonas de complexo acceso. Até entón, nin as persoas humildes nin a cultura material e inmaterial da Galiza foran obxecto de atención para a fotografía de modo tan exhaustivo. Polos anuarios, sabemos que na Galiza exerceron como fotógrafas profesionais, utilizando o seu nome, entre 1851 e 1936, unhas catorce fotógrafas; catro delas anunciábanse no primeiro terzo do século XX; probabelmente algunhas outras permanecen no ostracismo por non gozar da visibilidade que proporcionaba a presenza nestes anuarios e nos xornais a través dos anuncios Outro dos referentes que Maruja puido ter en conta sería Walter Ebeling, quen entre 1928 e 1933 recalou na Fonsagrada para estudar os costumes da montaña. Desde a etnografía, tivo que botar man da fotografía para recoller unha forma de vida que esmorecía: costumes, ferramentas e palabras que reivindicaban unha forma de ser propia. Como documenta a fotógrafa Fernanda Padín na web www.fotografaspioneiras.com "polos anuarios, sabemos que na Galiza exerceron como fotógrafas profesionais, utilizando o seu nome, entre 1851 e 1936, unhas catorce fotógrafas; catro delas anunciábanse no primeiro terzo do século XX; probabelmente algunhas outras permanecen no ostracismo por non gozar da visibilidade que proporcionaba a presenza nestes anuarios e nos xornais a través dos anuncios". Maruja, alén da fotografía Contan Eutropio Rodríguez e Nieves Neira que Maruja Roca utilizou a fotografía como medio de subsistencia, aínda que a tivo que abandonar nos anos 50, cando o seu marido faleceu e tivo que facerse cargo soa dos tres fillos. Aínda así, a súa vida continuou sempre vinculada ás imaxes e, tal e como narra Neira no libro, foi unha muller moi adiantada ao seu tempo, fixo cousas que ninguén facía, colaboraba en todo o que se lle pedía. Tal foi así que no ano 1988, cando un grupo de mozos e mozas liderado por Afonso Becerra crea a Asociación A Pipa, a nosa protagonista preséntase nunha das reunións dicindo que quere formar parte dela. Tiña 76 anos, e faleceu avanzados os 90, cunha artrite severa que lle curvaba os dedos pero que non impedía que seguise escribindo cartas e postais polo Nadal. Como ben di a súa sobriña neta, "ninguén te descobre nin te rescata, Maruja Roca, pero se cadra ti podes descubrirnos un pouco máis a nós". Ela, Maruja, non podería imaxinar que hoxe, moitos anos despois, as súas fotografías pasasen a formar parte dun libro e a axudarnos a comprender un pouco mellor o Becerreá daqueles convulsos anos da ditadura. Ela, que utilizara esa cámara como medio de subsistencia, deixou un gran legado deses anos no lugar que a viu medrar como persoa e como fotógrafa, sen saber que un día ía ser a protagonista dunha obra que nacía para ofrecer luz sobre a escuridade. A fabulación, a ollada cariñosa, a análise do mundo que habitou e o protagonismo que outorgou ás mulleres e ás persoas máis desfavorecidas, serán lembradas xa para sempre. A Cámara Escura ACentral Folque conta coa colección A Cámara Escura, que dirixe Eutropio Rodríguez e na que se publican títulos de fotografía, acompañados con textos literarios, coa particularidade de que as edicións son trilingües (galego, castelán e inglés). Iniciaron a súa andaina con O danés curioso en Ordes, con fotos de Gustav Henningsen sobre as xentes, espazos e ritos da comarca de Ordes, e a prosa de Estíbaliz Espinosa. O segundo volume titúlase Os Danzantes dos Reis, onde o propio Eutropio Rodríguez documenta o espectáculo de danzas brancas, que se celebra cada 6 de xaneiro na parroquia de Riofrío (Mondariz), coa compañía da escrita da poeta Alba Cid. Rodríguez define esta colección como "unha investigación sobre a obra de fotógrafos descoñecidos, ou dos que só se coñece unha faceta ou traballo, sen esquecer a liña de imaxes actuais que colleiten tradicións galegas".