A etnografía do Seminario de Estudos Galegos: textos para coñecérmonos

Falamos de etnografía porque era o termo usado pola xente do SEG. Hoxe diríamos antropoloxía. Por etnografía entendemos a descrición sistemática dunha cultura contemporánea por medio do traballo de campo etnográfico. O traballo de campo foi a fonte básica da antropoloxía como ciencia. A antropoloxía trata de entender o que facemos e por que o facemos como membros dunha sociedade. Por folclore entendíase tanto a disciplina destinada a documentar os usos populares como os materiais recollidos. As diferentes denominacións para unha rama das Ciencias Sociais teñen moito que ver coas tradicións de cada país. En Inglaterra usaron antropoloxía, en Francia etnoloxía. Marc Augé, falecido hai un par de meses, dixo que a palabra "antropoloxía" é usada hoxe de mil maneiras diferentes. Seguimos usando todas estas denominacións, pero a máis estendida é a de antropoloxía, que pode ir adxectivada como social ou cultural, algo que depende da tradición na que se asenta cada realidade antropolóxica. Terminoloxía A institucionalización do folklore como saber deuse en países marxinados politicamente, onde se entendía que o camiño que lles sinalaban só subliñaba a súa posición nun segundo nivel. Caso de Alemaña en reacción ao expansionismo napoleónico; Finlandia, debido ao dominio sueco e ruso, onde entra na Universidade en 1898. En Irlanda, para promover unha identificación nacional. Neste sentido pódese dicir que o folclore era máis unha ideoloxía que un concepto científico. Inglaterra e Francia non tiñan necesidade ideolóxica do folclore. A parte negativa está na visión idealista e politicamente serena que o folclore daba do pasado das sociedades precapitalistas, así como a permanencia das supersticións. No Estado español foi o uso feito polo franquismo. Todo isto deu nun desprestixio dos estudos de folclore. Diarmuid Ó Giolláin di que folclore é á vez tema e discurso crítico, afeizoado entusiasmo e disciplina académica, cultura agraria residual e cultura popular urbana do presente; é conservador e antimodernista, así como radical contracultura. O colega portugués Antonio Medeiros di que Antonio Fraguas "poderia aparecer referido como antropólogo tout court, ou ainda antropólogo social ou antropólogo cultural". Isto válenos para definir a etnografía do SEG como antropoloxía. Chamémoslle folclore, etnografía ou antropoloxía, o importante é que houbo unha contribución ao coñecemento dunha sociedade e unha explicación de certas prácticas sociais, crenzas e costumes. No Estado español fálase de dúas vías nas orixes destes estudos: a que se interesou polo ser humano ("home") en xeral. Este sería o discurso antropolóxico. E unha segunda, que mirou ao particular ou étnico. Sería o discurso folclórico que, co tempo, deu en antropolóxico. Mirar de cerca non é ser miope. Mais, cando se institucionaliza a antropoloxía na década de 1970 faise dando a imaxe de nova disciplina e sen mirar aos traballos anteriores, porque se fixo baixo a influencia da antropoloxía social británica que rexeitaba os estudos de folclore e a mirada diacrónica. As cousas cambiaron moito na etnografía de hoxe en comparación cos tempos clásicos da disciplina. Temos que ser conscientes destes cambios. A historia da antropoloxía galega tamén forma parte da historia xeral da disciplina. A etnografía do SEG situámola dentro do que George Stocking chamou antropoloxía da "construción da nación". Hai cen anos Galiza necesitaba da etnografía para perfilar a súa identidade como país. Hoxe precisamos da antropoloxía para poder comprendernos mellor e poder comprender ás outras persoas nun mundo diverso, pero máis comprimido pola globalización. Unha tradición A etnografía do SEG é seguidora dunha tradición e nace nun contexto determinado. A tradición está nos estudos de folclore que agroman no século XIX e que chamamos "etnografía clásica". Son os precedentes dos que agroma a etnografía do SEG e, tamén, a actual, aínda que nos poida parecer que estamos lonxe. Asumir non significa compartir. Xa dixera Risco: "a obra dos Precursores ten un venerable prestixio; mais non pode ser aceitada a eito". O contexto é o das Irmandades da Fala que implica un cambio de paradigma no político e unha mirada ás formas culturais do pobo para descubrir as nosas peculiaridades que trae un novo estilo de estudos sobre a cultura popular. É o contexto da reivindicación da cultura popular que arrastra o concepto de pobo como actor político. Pola revista Nós sabemos dunha charla que dá na Universidade compostelá Vicente Risco en 1932. Alí fala dos precedentes dos séculos XVI e XVII, dos Precursores con Murguía á cabeza, "o que máis e millor utilizou as tradicións populares", coa sociedade El Folklore Gallego e chega "a nova renacencia galega de 1916" que ten como base neste campo a revista Nós e o SEG. Este esquema é válido hoxe para a periodización dos estudos antropolóxicos. Hai unha primeira etapa que chega até esa "renacencia" con data en 1916, engadindo a Nicolás Tenorio e a Ángel del Castillo. Unha segunda é a do traballo realizado pola xente do SEG que, dicimos, ten unha "continuidade" despois da Guerra Civil, pois seguen facendo etnografía, aínda que as circunstancias son outras. A terceira etapa, a actual, empezámola na década de 1970 coa institucionalización, cativa, da antropoloxía na Universidade e a publicación da obra de Carmelo Lisón Tolosana (1971). A etnografía do SEG continúa e rompe co folclore do XIX para crear novos modos de facer etnografía e afondar no coñecemento da realidade galega. A etnografía No SEG falaban de cultura material, etnografía, folclore e cultura espiritual, termos que hoxe reduciríamos ao de antropoloxía. Risco fai referencia algunhas veces á etnoloxía, "non se trata de facer un estudo etnolóxico, sinón, [...] un cadro etnográfico que axude dalgún xeito á expricación da nosa historia". Por antropoloxía entendían antropoloxía física, estudos que están por facer, diría Risco en 1962. En Terra de Melide Risco fai diferenza entre "estudo etnográfico" e "folklore". Di que a etnografía "ven ser o estudo fisionómico das manifestacións culturais d´un pobo, coma espresión da súa i-alma". E no estudo etnográfico fai tres grandes apartados, denominados: Cultura material, vida social e arte popular. Por folclore inclúe "todo o que se refire â vida espirtual da xente de Melide (relixión, superstición, cencia e literatura popular)". Por etnografía entendían a cultura material, mentres que o folclore estudaba a "cultura espirtual", é dicir, a cultura inmaterial. Ambas son descritivas e auxiliares da Historia. A etnografía era un xeito de contar a historia dos pobos ágrafos, algo do que non se encargaba a historia, e como un recurso para chegar a tempos dos que non había outra documentación. A etnografía do SEG quería reconstruír a historia do pobo galego. Mirar ao pasado é achegarse á historia, como dicir que o presente é incerto. Cando buscan as orixes de certos rituais ou costumes no pasado, "supervivencias", están sendo evolucionistas. Para Risco a etnografía era unha "cencia particular descritiva". Describir leva a unha interpretación. "Que fai o etnógrafo?: o etnógrafo escribe", di Clifford Geertz en 1973. A etnografía son escritos sobre a cultura, discursos sobre esa cultura. Iso fixo a etnografía do SEG, mais foi para reforzar unha idea colectiva e diferencial. Como a etnografía non era un saber regrado, non había unha formación específica. Só Risco estudara con Luís de Hoyos, recoñecido folclorista, en Madrid, e na viaxe a Alemaña terá oportunidade de coñecer alí a realidade dos estudos etnográficos. Para el o método apropiado para orientar o traballo etnográfico era o histórico-cultural, dominante en centroeuropa, o dos círculos ou áreas culturais, que define no artigo de Nós sobre a literatura popular. Outra escola que tivo influencia foi a de Hamburgo, "Palabras e cousas", que pretendía recoller de primeira man os testemuños da lingua e da cultura popular de diversas áreas románicas para coñecer a vida dun pobo. O referente era Fritz Krüger, quen estivo en Galiza en 1921 e 1924. Logo virían os seus discípulos, como Hans Schneider, quen no Nadal de 1933 está na casa de Xocas en Lobeira. Krüger ten que marchar á Arxentina tras a derrota nazi e pediralle a Xocas o envío de bibliografía ou de datos. Metodoloxía Unha das características que define os estudos antropolóxicos é o traballo de campo, a observación participante. Para os folcloristas e para algúns antropólogos a recolla de información facíase de xeito indirecto, preguntando a misioneiros, viaxeiros ou funcionarios imperiais, enviando enquisas. A xente do SEG seguiu usando os métodos dos folcloristas, facendo uso de cuestionarios, mais tamén saíu ao campo na busca de datos. Facíano aproveitando que "eran de alí" para describir, por exemplo, o Entroido en Cotobade (Fraguas); que "estaban alí" e recollían coplas ou estudaban as dornas, como fixo Xaquín Lorenzo cando estivo nas escavacións dos castros de Borneiro e Baroña. Tamén houbo saídas específicas. Unha novidades que introduce o SEG son as Xeiras ou saídas de estudo a determinados lugares e ás que ían os membros das diversas seccións para investigar aspectos diversos dunha comarca. Nisto foron pioneiros. Para os etnógrafos foi un xeito máis directo de coller información. As Xeiras son creadas en 1926 para facer "campañas de investigación nas diversas terras de Galicia". Sabemos o resultado da xeira á Terra de Melide. Non coñecemos os resultados da do Deza ou Fisterra, por exemplo, terras amplas que se precisa tempo para seren percorridas na busca de datos etnográficos. Algo semellante fixo Lisón Tolosana vinte e oito anos despois e baixo o paradigma da antropoloxía social británica. E as enquisas seguiron sendo un método ao que recorrer. A Academia Celta francesa institucionaliza (1807) este modelo para recoller tradicións, costumes e usar cun propósito científico ante a aparente inminente desaparición. Os irlandeses tamén as utilizaron desde as institucións creadas no Estado libre para institucionalizar os estudos de folclore. Nun artigo en Nós, Martínez López subliña a urxencia dun cuestionario etnográfico galego. Fai referencia ao da Sociedade El Folklore Gallego, que estaba "limitado somentes â parte de supersticións e crenzas", logo aos da Sociedade de Eusko-Folklore e do Ateneo de Madrid, para centrarse no Questionnaire d´Etnographie da Sociedade de Etnografía de París de 1925. Na publicación dos dez anos de traballo do SEG dáse por realizada a "redacción de un cuestionario da Etnografía e do Folklore galegos". As enquisas eran cubertas por estudantes, caso do alumnado de Risco da Escola Normal de Ourense, ou enviadas a coñecidos e afeccionados. Risco fai un cuestionario, "comprendendo os principás puntos d´etnogarfía e folk-lore pr´o estudo d´unha bisbarra ou d´unha freguesía", que entrega ao alumnado para que "encheran perante o punto de Natal" de 1927-1928. Algunhas das respostas, que Risco atopou como "verdadeiramente intresantes", apareceron en Nós. Xaquín Lorenzo participou nas escavacións do castro de Baroña (Porto do Son), o que lle permitiu "unhas horas de conversa cos pescadores" e "reunir unhas cantas noticias referentes ás dornas" coas que poder elaborar un estudo sobre estas embarcacións, así como redactar unha enquisa para recoller información sobre estas. A enquisa, "cuestionario", era un método do que agardaban recoller datos, ao tempo que involucrar ou atraer cara a esa recolleita máis "esculcadores das nosas tradicións populares e estilos de vida rural", como di Risco na introdución á de Xocas. Esta era un capítulo dunha enquisa máis ampla que se estaba elaborando pola urxencia de recoller información ante o "perigo de que desaparezan diante dos nosos ollos moitas costumes, creencia e tradicións antigas". Esta urxencia podía levar a unha recolleita de datos illados e descontextualizados. No SEG non se fixo traballo de campo no sentido que se entende hoxe na antropoloxía, mais procurouse unha achega directa ao dato etnográfico, o que significou un avance con respecto aos métodos do folclore do século XIX. O Museo Galego A necesidade dun museo galego era unha vella reivindicación galeguista que colle forma co SEG. Era unha "arela", como di Risco, que viña estando presente desde o Rexurdimento. Unha das primeiras referencias ao "Museo" é de 1926. O SEG celebra a súa segunda Xuntanza Xeral no "recén estreado local do Seminario, do que se denomina Museo Etnográfico Galego". Este museo tiña fondos diversos, entre eles os tipificados como etnográficos. Alfonso Mato di que as disposicións tomadas polo SEG para organizar esta colección (unha comisión, dous conservadores e un director) falan da importancia que lle outorgaban. Na revista Nós podemos ler que "o Museu Etnográfico, fora do seu inapreciabele valor centífico, fora do mérito artísteco das coleiciós que poida arrecadar ha sel-a mais firme e sinificativa executoria da personalidade de Galiza: un moimento eterno ergueito ô pobo galego como criador e como traballador". A crónica remata dicindo que "con soila que se conseguira dotar â nosa Terra do Museu Etnográfico, o paso da nosa xeración non tería sido en balde". Era así porque os obxectos museables eran entendidos como testemuños dunha memoria colectiva, soportes dunha historia até entón non contada, unha historia social dos que non tiveran quen lles contase a súa historia. Era un patrimonio da vida cotiá, un patrimonio sinxelo, mais importante pola memoria asociada. Obxectos interesantes non pola súa forma e beleza, senón polo que contan, polo significado. Era a primeira vez que material etnográfico entraba nun museo dun xeito decidido, non como simple curiosidade. O museo achega un patrimonio colectivo para unha memoria compartida, encaixada nunha tradición e cunha narrativa propia. E como Galiza era entendida entre a intelectualidade galeguista como unha cultura antiga e coas súas raíces ben preservadas entre o mundo labrego e os mariñeiro, o etnográfico tiña que ter un peso específico. A cultura popular como imaxe do país. A idade dos museos é a idade da construción das nacións. O SEG, cos poucos medios dispoñibles, fixo un traballo que foi fundamental para o desenvolvemento dos estudos etnográficos en Galiza. Unha etnografía feita para confirmar o feito diferencial galego.