Estaca de Bares: paraíso ornitolóxico

Ao chegar ao cabo de Estaca de Bares, un aparcadoiro acolle os turistas, que deixan os seus vehículos para subir até o faro, dar uns paseos coa ollada posta nos acantilados e facer algúns selfies enmarcados no océano ou na enorme lanterna que guía os barcos. Estaca é o cabo situado máis ao norte da península Ibérica, e os viaxeiros case nunca desaproveitan a ocasión de visitar un lugar que é "o máis o que sexa". Mais existe unha pequena porción dos visitantes que evita este ritual e continúa conducindo uns centos de metros máis alá para aparcar nun relanzo da estrada e seguir a pé por un estreito carreiro. Son os ornitólogos, que collen a senda que os levará até o observatorio construído nun alto desde o que se domina particularmente ben o paso das aves migratorias. Ao chegar, a liturxia exixe desenfundar os prismáticos, despregar os telescopios e prepararse para ser testemuña dun dos máis prodixiosos espectáculos naturais que se poden observar nesta parte do continente: milleiros de aves de varias ducias de especies diferentes no seu camiño desde as zonas de cría até as áreas de invernada. Antonio Sandoval é un deses ornitólogos e leva anos contando os exemplares das diferentes especies que transitan polo cabo. Autor de varios libros de divulgación, un deles dedicado especialmente ás aves deste lugar [Las aves marinas de Estaca de Bares, Tundra Ediciones], explica por que Estaca é o mellor sitio para observar aves mariñas de toda Europa: "Este é o cabo máis setentrional da península. Todas as aves mariñas que fan movementos migratorios no Atlántico Norte, cando son arrastradas por ventos do oeste, quedan ‘recluídas’ no golfo de Biscaia e, no seu afán por seguir cara ao sur, deben ir costeando. Ao chegar aquí, teñen que dobrar o cabo moi preto de terra e aí temos a oportunidade de facer os censos, de contabilizar o número de individuos que pasan e a que especies pertencen". Agora mesmo están pasando por Estaca cinco especies diferentes de pardelas; catro de palleiras; mascatos; carráns comúns, árticos e cristados; grupos de limícolas que regresan dos seus territorios de cría no norte europeo… Porén, co outono comezarán a chegar, entre outros, carolos, araos e gaivotas tridáctilas. "Por aquí desfilan moitas especies diferentes durante as distintas estacións. O turismo ornitolóxico tende a centrarse nos meses de verán, pero as aves que pasan no outono ou no inverno son diferentes ás que se poden ver durante a época estival. Esta diversidade de opcións ornitolóxicas tamén o converte nun lugar sumamente atractivo en diferentes momentos do ano", explica Sandoval. A migración non se cingue exclusivamente ás aves: habitualmente pasan por alí ornitólogos británicos, holandeses, franceses, alemáns ou finlandeses que perseguen esa ave que non conseguen ver desde as súas costas. Este ano, a causa da omnipresente pandemia, son máis os visitantes de orixe estatal; mais, até o de agora, o número de observadores estranxeiros ía crecendo ano a ano. Moitos deles atraídos pola posibilidade de ver algunha especie peláxica –as que pasan a maior parte do seu tempo en zonas do mar moi distantes de terra firme, á que só acoden para criar– e que se poden ver con relativa frecuencia desde o enclave. As gaivotas de Sabine –unha fermosísima especie que cría no Ártico– son as máis frecuentes, se ben tamén poden verse fulmares, falaropos ou, máis raramente, algún petrel e algún albatros. A pardela escura planea é unha das imaxes que podemos albiscar desde o observatorio ornitolóxico. O espectáculo ornitolóxico acrecéntase con outros avistamentos que complementan a excursión paxareira. Hoxe, por exemplo, hai unha balea nas inmediacións do cabo. O seu sopro –os restos de vapor de auga acumulados arredor do espiráculo que forman os característicos surtidores cando respiran– déixase ver de cando en vez entre bandadas de mascatos e carráns que se alimentan fronte á costa. Tampouco os golfiños, os arroaces e as toniñas son descoñecidos para os observadores habituais. Mesmo algún atún de proporcións dignas dun Melville salta de cando en vez, para alegría de naturalistas e curiosos. Ciencia cidadá O que talvez se explica con menos frecuencia é que todo o esforzo despregado por estes ornitólogos vai moito máis alá dunha afección desenvolvida con verdadeira paixón. Trátase dun traballo que lle outorga todo o seu sentido á expresión "ciencia cidadá". Desde hai uns anos, Estaca de Bares e a súa contorna conforman un dos espazos mariños protexidos baixo a figura legal da ZEPA (Zona de Especial Protección de Aves), e o traballo dos voluntarios que pasan as horas contando as aves non é alleo a esta declaración. "O feito de que Estaca sexa ZEPA neste momento é, en gran medida, grazas ao traballo que fixemos aquí de maneira altruísta, aos datos que lle fomos proporcionando á Sociedade Española de Ornitoloxía (SEO-Birdlife). A SEO, con esa información, puido identificar esta zona como IBA [Área Importante para a conservación das Aves, polas súas siglas en inglés], e a partir de aí, a Xunta da Galiza e o Estado español elevaron á Unión Europea a proposta de declarar ZEPA esta extensión de costa", explica Sandoval. A declaración, entre outras cousas, evita a colocación de aeroxeradores no mar. Pero ademais ten un enorme potencial –por exemplo, para a protección da pesca artesanal– que hai que desenvolver. "Neste momento, o Ministerio de Transición Ecolóxica está redactando plans de conservación para todas as ZEPA", continúa, "cos que se poderán pór en marcha proxectos de desenvolvemento sostíbel que vinculen a conservación dos valores naturais coa explotación dos recursos pesqueiros, marisqueiros e turísticos da zona. Calquera persoa con sentido común sabe que este é o momento de apostar nun futuro ligado á sustentabilidade, e estas son as fórmulas que debemos identificar para ir nesa dirección". Ás veces non é doado convencer as autoridades de que é preciso ser audaz nas decisións e ollar cara a ese futuro que aínda non podemos imaxinar, mais que xa se albisca no horizonte. Sandoval dá ideas: "Considero que sería moi interesante que a Xunta impulsase, en cooperación coas entidades locais, iniciativas de seguimento das aves mariñas, pola súa condición de recurso turístico para a zona. O ano pasado, por exemplo, os concellos de Mañón e do Vicedo recibiron unha importante axuda para organizar, conxuntamente, unhas xornadas de formación para xente nova, para dar a coñecer as ferramentas básicas do turismo ornitolóxico. Habería que seguir instigando propostas deste tipo". A relevancia internacional de Estaca xogaría a favor deses proxectos: "Agora mesmo, uns finlandeses que visitaron este lugar durante os últimos tres anos van publicar na revista da asociación ornitolóxica do seu país un artigo sobre Estaca de Bares. É unha información que lle vai chegar a varios milleiros de socios. Crear un espazo online no que haxa información actualizada sobre o que está ocorrendo aquí, sobre o que se pode observar día a día, reforzaría esa canle de distribución de destinos turísticos". Este lugar, ademais, ten varias virtudes das que carecen outras paraxes naturais onde o turismo pode ser unha arma de dobre fío: "Igual que noutros espazos hai que medir a capacidade de carga de visitantes, aquí a interferencia co medio é mínima. Só hai que chegar, sentar na beira do mar e quedar mirando. Non estamos falando de meter moita xente en lugares sensíbeis". Os raros Máis dun millón de aves de medio centenar de especies escollen, cada ano, este corredor no seu camiño outonal. Entre elas, aparece de cando en vez a prezada rareza que fai que o día adquira un carimbo especial. Rarezas son esas aves que, por diversas razóns, se desvían das súas rutas habituais e aparecen en lugares nos que, en principio, non deberían estar. Estes días, por exemplo, Ricardo Hevia –outro deses voluntarios que leva anos debullando a conta das aves que pasan por aquí– descubriu entre os milleiros de individuos que voaban fronte á costa un exemplar de pardela da Macaronesia (Puffinus baroli), unha especie que se estende polos mares tropicais e subtropicais e que cría nas Canarias, nos Azores, en Madeira, en Cabo Verde… A súa presenza nas costas galegas é moi escasa e xera preguntas difíciles de responder. A resposta tradicional á aparición de exemplares como o avistado en Estaca adoita atribuír a temporais o desvío da ruta. Por outra banda, os estudos máis recentes indican que as aves peláxicas efectúan desprazamentos moito máis longos do que se pensaba até este momento: talvez sempre foron frecuentes e só agora que os ornitólogos adquiriron maior experiencia e mellores ferramentas son quen de detectalas –as ópticas para ornitólogos melloran e abarátanse a medida que a afección vai adquirindo seguidores. Mais a sospeita de que o cambio climático está provocando alteracións no comportamento das distintas especies flota sempre no aire. Sandoval reponde a estes interrogantes con prudencia: "Semella que hai especies que aparecen máis por aquí e que outras comezan a escasear; mais hai moitas variábeis, moitas diferenzas dun ano a outro, e é necesario ter unha proxección a longo prazo. Nós xa levamos moito tempo censando, mais é preciso continuar estudando e comparar os nosos resultados cos doutras bases de datos, e mesmo cos censos que se fan nas áreas de cría e de invernada, para ter unha panorámica global e ver se os cambios coinciden en todos os lugares, se as distintas pezas ofrecen un debuxo coherente". O traballo paciente e dedicado dese exército de sombras que son os ornitólogos dará, con certeza, a resposta a ese e a outros enigmas. Polo de agora, toca seguir observando e gozando da maior atracción, que é a que ofrece a natureza: ao achegar os ollos ao telescopio centos de aves alborotan no ronsel dun pesqueiro; as pardelas planean sobre as ondas coa elegancia dos bailaríns; os mascatos precipítanse no fondo do océano en picados imposíbeis, na busca do peixe que lles dará forza para continuar o camiño. Misterio e beleza que poderían conformar o futuro de Estaca.