A esquecida Santa Eulalia de Bóveda

Lucus Augusti, actual Lugo, xunto co territorio que comprendía a súa xurisdición, consolidouse como un fito urbano e xeográfico dunha importancia vital para os intereses do Imperio Romano. A súa situación privilexiada foi un dos factores fundamentais que propiciaron o florecemento dunha urbe, cuxa transcendencia histórica e artística demóstrase nos diversos monumentos e restos arqueolóxicos, que manifestan o glorioso pasado dunha cidade que funcionou como núcleo de converxencia de variadas formas culturais. Santa Eulalia de Bóveda, un edificio controvertido que continúa albergando serias incógnitas neste momento, debe comprenderse dentro deste contexto, próxima a unha transcendental urbe e adxacente á vía de comunicación máis importante da Gallaecia, a Vía XIX do itinerario Antonino. Paralelamente, a súa localización, onde abundan os restos prerromanos, obriga a cuestionarse o pasado dun lugar, que presenta numerosas evidencias da probábel renovación e acomodo dos cultos relixiosos ao longo dos tempos, independentemente da civilización que habitase a zona. O que si está claro é que Santa Eulalia de Bóveda se atopa inevitabelmente unida ás augas. O val do Mera, a fonte do castro de Corvazal ou o alxibe interior son, unicamente, os casos máis significativos onde é posíbel percibir a transcendencia que alcanza o elemento líquido nas proximidades deste monumento; máis aínda cando, actualmente, se puideron demostrar as propiedades salutíferas e os seus beneficios para doenzas como a podagra ou a quiragra. Outro dos aspectos máis salientábeis é, sen dúbida, a ornamentación En consecuencia, unha edificación que alcanzaría unha popularidade e unha importancia semellantes comportaría un interese destacado para a sociedade da época e, debido a iso, o monumento sería modificado en diversas ocasións para a adaptación aos novos cultos, algo que sería común noutros casos do noroeste hispánico, en templos vinculados ás crenzas curadoras da auga. Por conseguinte, Santa Eulalia de Bóveda e a súa ornamentación pictórica terían resultado un recurso e unha referencia excelente para aqueles monarcas posteriores que desexaron vincular e xustificar o seu reinado coa admirada época romana, polo cal existiría a vontade de recorrer á imitatio, inspirándose en modelos clásicos capitais. Así pois, en primeiro lugar, ao falar do pasado romano da cidade e do territorio que comprende a comarca de Lugo, non se pode esquecer que a gran maioría dos asentamentos de orixe castrexa se mantiveron despois da súa romanización, grazas á súa disposición estratéxica na contorna de contextos mineiros (como no Courel) ou urbanos (como en Adai ou Corvazal); e son facilmente recoñecíbeis debido á aparición de elementos como a terra sigillata ou os paramentos en ángulo recto. Por outra banda, aínda que a data da fundación da cidade de Lucus Augusti adoita xerar dúbidas entre os estudosos da urbe galega, si se sabe con certeza que é posterior, como non podería ser doutro modo, ao primeiro asentamento como campamento militar que se produce na non aínda urbe emprazada nas ribeiras do río Miño. Por tanto, adoita estabelecerse o seu nacemento oficial, a mans do legado do emperador Paulo Fabio Máximo, entre os anos 16-13 a.C. Outro trazo, tremendamente sintomático en canto á categoría que adquire Lugo en época romana, é o seu nome: Lucus Augusti. A primeira parte do topónimo aínda continúa xerando polémica entre os e as investigadoras da cidade; con todo, é posíbel afirmar que, grosso modo, co vocábulo lucus téntase facer referencia a un bosque sacro ou un claro aberto nel vinculado a unha deidade, e mesmo podería tratarse dun lucus artificial, onde a súa acepción relacionaríase cun templo. Tendo en conta esta hipótese, o Lugo prerromano sería o bosque sacro dedicado a unha deidade indíxena, e, posteriormente, o culto a Augusto substituiría a anterior advocación, diferenciándose das súas veciñas Asturica e Bracara Augusta, dun significado moito máis laico que o solemne Lucus. Na segunda parte do topónimo faise evidente a homenaxe que se outorga ao emperador e fundador do núcleo urbano. Por esta razón, será de vital importancia, de fronte ao entendemento e ao estudo do monumento de Santa Eulalia de Bóveda, ter en conta esta característica territorial de readaptación e substitución dos diferentes cultos e divindades, vinculadas a uns lugares e termos específicos. Con todo, é preciso reafirmar que é necesario tentar deixar de pensar na Gallaecia romana, e en concreto, na cidade de Lucus Augusti, como meros espectadores da civilización romana ao seu paso pola península Ibérica, sen ningún tipo de papel significativo na política gobernamental ou na sociedade. Así entón, sucede todo o contrario: Lugo demóstrase como o centro dunha xerarquía urbana caracterizada polas súas funcións de índole administrativa, debido á súa condición de capital do convento xurídico da cal emana o poder e o desenvolvemento que é posíbel percibir nos seus arredores. En definitiva, grazas a esta importancia da urbe no noroeste hispánico, xorden contactos e sinerxías co mundo sureño e emeritense, que ven reflectidas na arte e no tipo de cultos que se profesan no seu territorio. Noutro índice de casos, en canto a Santa Eulalia de Bóveda, tórnase un edificio cuxo centro de atención é, sen ningunha dúbida, a auga. Unha simple ollada á contorna e ao seu interior indícanos que a transcendencia do líquido é dunha importancia capital debido a que a paisaxe natural, o val do río Mera, define o tipo de arquitectura que posibelmente foi este edificio tan singular. Baixo o pavimento do actual templo, localízase todo un amplo armazón de canalizacións pétreas que percorren o interior do edificio e finalizan no exterior do mesmo. Por iso é polo que a xerarquía da auga, así como sucede co protagonismo que adquire a piscina central, xoga un papel fundamental á hora de poder comprender o edificio. Desde as primeiras escavacións levadas a cabo no monumento, os problemas de humidades foron omnipresentes. Amais, corrobórase a existencia dun depósito mediante o cal se regula o nivel constante de auga na piscina; é dicir, unha canle atravesa de forma subterránea o pavimento do edificio, continúa cara ao exterior do monumento e desemboca a máis de cen metros do templo. Doutra banda, a regulación da auga conséguese grazas a un sistema situado baixo o paramento da fachada, constando dun fragmento granítico que descansa sobre un sumidoiro, e que permite deter a corrente hidráulica á altura desexada, asegurando sempre unha contía mínima de líquido no estanque. Por outro lado, realizarase un breve inciso para tamén mencionar que o edificio se constrúe sobre unha superficie natural de sabre, levantándose os muros sobre o pavimento granítico co obxectivo de combater a humidade dos paramentos; e, curiosamente, a única zona onde non se produce este fenómeno correspóndese co alxibe, onde se facilita a saída da auga; cuxa análise demostrou, ademais, que é adecuada para combater o reumatismo, por exemplo. Outro dos aspectos máis salientábeis do edificio é, sen dúbida, a ornamentación, tanto escultórica como pictórica. Moitos foron os autores que trataron de lanzar algo de claridade ao significado da iconografía, obtendo diferentes suposicións que, con todo, conclúen co protagonismo dun elemento común en ambas as representacións decorativas: a auga. Comezando cos relevos, do que non cabe dúbida é da súa vinculación cos ritos levados a cabo no edificio, sendo os documentos máis sintomáticos que axudan a entender Santa Eulalia de Bóveda. É necesario citar o par de perpiaños máis destacados do nártice, coñecidos como "relevos das danzantes". Neles represéntanse respectivas procesións de figuras, interpretábeis como un fenómeno de carácter litúrxico ou unha celebración que tería lugar no templo. Outra parella pétrea, coñecida como "relevos dos oferentes", recolle senllas imaxes de dous personaxes, situados baixo grilandas. E convén subliñar as características físicas que presenta o relevo que mostra unha personaxe feminina, cunha lixeira prominencia no ventre, do cal se deduce o seu estado de xestación. Estes feitos implican, definitivamente, que o monumento funcionou como un lugar de adoración ás augas co obxectivo de invocar a fecundidade, síntoma común noutros monumentos acuáticos da Galiza, como sucede en santa María da Lanzada. Paralelamente, a existencia doutro bloque granítico, o de "os eivados", onde figura unha persoa cunha perna ríxida que tenta mergullala na auga, non fai senón confirmar as sentenzas previamente expostas. Finalmente, é necesario facer unha mención especial en relación ao documento epigráfico que, con gran seguridade, corroboraría ditas teorías: un ara coa inscrición "PRO SA(lute)", é dicir, unha loa ou unha invocación cara á saúde, de modo que é lóxico pensar que se podería tratar ben dun exvoto, ben dun altar propio do edificio; mais sempre unido a esa relación especial do monumento coas augas, en teoría terapéuticas e fértiles. Así mesmo, é necesario incidir nun dos puntos chave de Santa Eulalia de Bóveda, onde se produciría unha adaptación dos ritos pagáns á nova relixión cristiá. Por iso é polo que, como resultado, eses perpiaños se trasladan a unha posición privilexiada na fachada do edifico, demostrando o predominio das crenzas na curación e na fertilidade, mediante as augas salutíferas, en época cristiá. En canto ás pinturas, cómpre salientar que a historiografía que versa sobre a cronoloxía da súa ornamentación discute entre o seu nacemento como construción pagá ou cristiá. Con todo, resulta lóxico pensar que o edificio fose modificado en varias etapas, coa finalidade de adaptarse ás novas necesidades e cultos dominantes. Doutra banda, non implica que as pinturas deban ser atribuídas categoricamente a un tipo de culto pagán ou ben paleocristián, xa que é certo que é posíbel obter cuantiosas similitudes entre exemplares pertencentes a cada proposta. En calquera caso, o que si é necesario afirmar é a factura romana das mesmas. Desde o uso do caeruleum aegyptium —azul exipcio—, ou a pincelada altamente matérica, até o naturalismo que presentan os motivos figurativos e o trellis, as pinturas de Santa Eulalia de Bóveda afírmanse como un extraordinario exemplar de decoración pictórica tardorromana. En Bóveda temos diferentes técnicas e pigmentos aos usados en Santullano (Asturias), sendo chave o emprego do caeruleum aegyptium, ou azul exipcio, cuxo uso será tremendamente escaso en edificios posteriores á cultura romana. Este pigmento pompeiano aplícase cun gran coñecemento do mesmo, debido a que se observa unha ampla variedade de matices claroescuros nas bóvedas do monumento. Ademais, na cidade de Lugo atópanse actualmente restos pictóricos, tanto no Mitreo como na Domus Oceani, que se poden emparentar con Bóveda. Concretamente, no actual museo onde se conservan os restos arqueolóxicos da mansión romana existen varios fragmentos de pinturas cuxas analoxías, respecto das do templo, son categóricas: mesma técnica (o fresco), mesmos pigmentos (caeruleum aegyptium) e mesmos motivos (flores e talos fitomorfos). A súa cronoloxía esténdese aos séculos III-IV d.C. Por último, é necesario lembrar o papel fundamental que exercería a Vía XIX como conector entre Lucus Augusti e Bóveda, e, por tanto, axudaría a estender estes motivos iconográficos, até o punto de resultar vitais no renacemento clásico pictórico asturiano para os talleres de Alfonso II e Alfonso III. En definitiva, o edificio de Santa Eulalia de Bóveda, quizais froito da monumentalización dun alxibe salutífero, preséntase, sen lugar a dúbidas, como un dos referentes principais a ter en conta na arte galega e peninsular.