Deber de Baltar. A forza do compromiso

Apuntaba Suso de Toro na entrevista concedida a Sermos Galiza con motivo da publicación de Un señor elegante que coñecer a andaina dos Baltar era importante porque axuda a mudar a percepción dominante do pasado da Galiza. Xa que eran, explicaba, unha familia burguesa republicana e galeguista da que, a pouco que se investigue, pode gardarse unha memoria digna e optimista. Mesmo alegre e chea de anécdotas. Como cando Ramón Baltar agochou un guerrilleiro antifranquista no sanatorio familiar vendándoo dos pés á cabeza como unha momia e inventándolle un diagnóstico de enfermidade grave e contaxiosa. Unha saga que tamén sufriu a represión franquista, mais da que saíu bastante ben parada, en termos comparativos, debido á súa posición social. Grandes fotografías, documentos, mobles, obras de arte e obxectos variados de valor simbólico da familia Baltar enchen o salón artesoado e a capela do Colexio de Fonseca, espazo principal de exposicións da Universidade de Santiago. A proposta de realizar esta mostra partiu, segundo lembra Pepe Barro, de Suso de Toro. "Eu fixen o proxecto e conseguimos interesar varias institucións. O concello de Santiago primeiro. Tamén a Deputación da Coruña. E a Universidade de Santiago, que cede o local. Ademais, colabora o colexio de médicos da Coruña. No transcurso das pescudas apareceron uns filmes que houbo que restaurar. Películas familiares con imaxes únicas de finais da década de 1920, indica Pepe Barro. E non foron os filmes o único material valioso e inesperado que apareceu no proceso de produción desta exposición. "Houbo que entrar nas casas da familia e levantar acta: abrir caixas…", salienta Barro, que agradece a xenerosidade dos "prestadores", descendentes dos Baltar. Para realizar unha escolma e dar forma a tal cantidade de obxectos tomouse como guía de traballo unha estrutura en oito grandes temas: a orixe dos Baltar en Padrón; a biblioteca que distintas xeracións van construíndo; o sanatorio fundado pola familia; o traballo de Ángel e Ramón Baltar no Grande Hospital Real; o exilio de Antonio Baltar en América; o compromiso cultural da saga, que pasa pola axuda a Manuel Murguía e Rosalía de Castro ou á familia de Castelao; o seu compromiso social e político a través da medicina de Beneficencia ou do apoio ao Estatuto de Autonomía e o seu "pequeno reino" en Tanxil, Rianxo. Entre a mostra e a novela de Suso de Toro pode atoparse facilmente unha relación de complementariedade. A exposición, afirma Barro, non supera o libro, senón que crea unha dimensión diferente. "A exposición é outro xénero completamente distinto. Nós facemos un achegamento ao mesmo tema a través dos obxectos. Por exemplo, o berce de Ramón Baltar. Que pode non parecer moi simbólico, pero si que o é. Porque Ramón nace no mesmo hospital do que anos despois será director, coma seu pai. Porque o persoal tiña alí unhas vivendas e alí estaban seu pai e súa nai cando seu pai era o director. Penso que a mostra pode transmitir emoción se se perciben estes detalles e se tece con eles unha visión de conxunto", subliña o comisario. Os primeiros Baltar axudarán a Manuel Murguía e Rosalía de Castro -veciña deles en Padrón-. Máis tarde Ramón Tojo, marido de Robustiana Baltar e presidente da Deputación da Coruña, protexe a Castelao Suso de Toro recuperou en Un señor elegante máis de cen anos de historia dos Baltar, desde mediados do século XIX até a morte de Ramón Baltar en 1982. Unha traxectoria que se desenvolve entre Padrón, Pontecesures, Rianxo e Santiago. A historia comeza con Francisco Baltar, un escribán amante dos libros, e Juana Varela. O seu fillo José Baltar, boticario en Padrón, crea unha biblioteca familiar. Un sobriño deste, Ángel Baltar, herda farmacia e biblioteca, chegando a ser alcalde de Padrón. Máis tarde o seu fillo Ángel Baltar será un gran cirurxián e o fillo deste último, Ramón Baltar, seguirá os pasos do seu pai na medicina. Os primeiros Baltar axudarán a Manuel Murguía e Rosalía de Castro -veciña deles en Padrón-. Máis tarde Ramón Tojo, marido de Robustiana Baltar e presidente da Deputación da Coruña, protexe a Castelao -o pai de Castelao, Mariano Rodríguez, era amigo de Ángel Baltar- e Ramón e Antonio continúan na mesma senda de apoio a figuras do galeguismo, amosando un perfil de compromiso cultural e político galeguista pouco habitual na burguesía galega. Ángel Baltar foi subscritor de A Nosa Terra, socio protector do Seminario de Estudos Galegos e defensor do Estatuto de Autonomía, ademais dun renovador da cirurxía na Galiza, director do Grande Hospital Real e creador, xunto co doutor Varela Radío, do Sanatorio Baltar. Castelao foi practicante seu e o mesmo Ángel, grande amante das artes, dedicoulle a Castelao un poema anticiquil. En Rianxo Ángel Baltar mandou construír un dique, un embarcadoiro e unha mansión. Fora o pai de Castelao quen buscara aos Baltar o lugar para construír o seu Camelot, como lle chama Pepe Barro, na praia de Tanxil, que incluía unha escultura da Virxe feita por Francisco Asorei e un iate. E é neste concello onde se estreita a relación dos Baltar con Castelao e con Dieste -Ramón, un dos fillos de Ángel Baltar, era amigo de Rafael Dieste-, a cuxas familias axudarán cando Castelao e Dieste teñan que exiliarse por mor do golpe de Estado de 1936. Un irmán de Ramón, Antonio, casará ademais con Mireya Dieste, filla de Eduardo Dieste, irmán de Rafael. Antonio exiliarase tamén despois de saber que ía ser paseado tras responder en público ás provocacións dos falanxistas. En Bos Aires traballa no Centro Galego, funda un sanatorio e un fogar para xente maior e ten diversos cargos na sanidade arxentina, ademais de participar no Primeiro Congreso da Emigración Galega, presidir a Asociación Galega de Universitarios, Escritores e Artistas ou participar con Luís Seoane e Díaz Pardo na fundación do Laboratorio de Formas e no Museo do Castro ou codirixir a Editorial Citania. "Ramón foi acusado de ser cotizante do Socorro Rojo, propagandista da Fronte Popular e masón", sinalou Suso de Toro na súa entrevista con Sermos. Algúns dos aspectos máis políticos da traxectoria de Ramón Baltar foron descubertos polo propio Suso de Toro. Ramón Baltar, irmán de Antonio Baltar, ficará en cambio na Galiza, onde terá problemas polas súas ideas republicanas e galeguistas, sendo apartado do seu posto de profesor na Universidade de Santiago. "Ramón foi acusado de ser cotizante do Socorro Rojo, propagandista da Fronte Popular e masón", sinalou Suso de Toro na súa entrevista con Sermos. Algúns dos aspectos máis políticos da traxectoria de Ramón Baltar foron descubertos polo propio Suso de Toro. "Non lle contou nada á familia da súa pertenza á Unión de Intelectuais Libres (UIL), pero era o presidente da agrupación compostelá", explicara o escritor nesta conversa. A UIL era unha organización creada polo Partido Comunista para prestar apoio político á guerrilla antifranquista. Ramón axudou os guerrilleiros curándoos e agochándoos no sanatorio familiar. Suso de Toro tamén indagou sobre a vinculación de Ramón Baltar coa chamada Operación Termópilas, un plan de atentado contra Franco que nunca chegou a facerse realidade. "Suso de Toro e eu falamos da colaboración de Ramón na Resistencia. Ramón non é dos que están no monte, pero si había xente coma el que loitou coa guerrilla dándolle cobertura social, pousada e agochando xente. Ramón tiña un cuarto no sanatorio a nome dun tal "Juan Fernández" que era todo aquel a quen tocase agochar. Tamén hai documentos nos que se lle fala con familiaridade a Ramón Baltar, pedíndolle apoio económico, da especie de emboscada que se preparou contra Franco. Ramón era coñecedor dese segredo", lembra Pepe Barro. Ramón, que terá contactos co cónsul inglés, será encarcerado nos anos 40 xunto con varios compañeiros que serán liberados aos poucos días debido á presión internacional. Tamén terá un enfrontamento dialéctico con Franco debido ás súas diferenzas de proxecto para o Hospital Real, que o ditador quería converter nun hotel. "Cando Franco visitaba Santiago, Ramón era 'convidado' a pasar uns días fóra", salienta Barro. Ramón Baltar, que se iniciara na medicina como axudante do seu pai, Ángel Baltar, tivera que exercer de cirurxián do Exército durante a guerra civil. O mesmo día que o seu pai faleceu tras caer no quirófano debido a unha hemorraxia cerebral el mesmo continuou a operación, na que estaba de axudante. A súa vocación de médico e o compromiso social herdado da súa familia levarano a ser un dos fundadores da Policlínica del Hórreo, entidade que prestaba asistencia sanitaria a persoas sen recursos, entre outros proxectos sanitarios. Mais o franquismo depurouno como médico da Beneficencia da Deputación Provincial, polo que perdeu o seu traballo de cirurxián no Grande Hospital, que máis tarde recuperará, así como o seu posto na Universidade, mais a súa exclusión práctica nesta institución impediríalle facer carreira na mesma. Ramón Baltar, que investiu moito na biblioteca familiar, que hoxe acolle o Museo do Pobo Galego, responde perfectamente a esa figura do intelectual comprometido. É un dos promotores da recuperación da Casa da Matanza, organiza un funeral por Castelao en Rianxo, é un dos impulsores da editorial Bibliófilos Gallegos e colabora economicamente tamén coa editorial Galaxia Os Baltar, resume Barro, foron "intelectuais do século XIX, que non son os ilustrados do século XVIII ou os sabios medievais". Ramón Baltar, que investiu moito na biblioteca familiar, que hoxe acolle o Museo do Pobo Galego, responde perfectamente a esa figura do intelectual comprometido. É un dos promotores da recuperación da Casa da Matanza, organiza un funeral por Castelao en Rianxo, é un dos impulsores da editorial Bibliófilos Gallegos e colabora economicamente tamén coa editorial Galaxia, ademais de axudar a nai e irmá de Rafael Dieste e a nai e irmás de Castelao, de pagar multas de represaliados ou de adquirir obra de artistas que o perderan todo debido ao golpe do 36. Os Baltar tiñan unhas ideas que non agochaban. E, aínda que foron dos perdedores da guerra, gañaron en compromiso e, como Ángel Baltar, que morreu antes do 36, en orgullo polo moito que foran quen de construír como saga familiar.