Cruceiros. O patrimonio aínda por inventariar

Cando Castelao, a raíz do seu ingreso no Seminario de Estudos Galegos en 1924, iniciou o seu estudo sobre os cruceiros galegos e outras cruces de pedra que remataría coa publicación de As cruces de pedra na Galiza, non imaxinou que a súa investigación sobre eses elementos patrimoniais marcaría, case cen anos despois, a traxectoria dun grupo de investigadoras e investigadores do país. Procedentes de toda a Galiza, o interese por este tema fixo que coincidiran en encontros relacionados e conferencias desde finais dos 90, mais foi iniciado o século XXI cando se decidiron a crear unha entidade que levaría por nome Asociación de Amigos dos Cruceiros, Cruces de pedra e Petos de ánimas da Galiza. Asociación contemporánea A asociación comezaba a súa andaina en 2010 dunha maneira casual. "Os que estudabamos cruceiros na Galiza coñeciámonos todos", explica Fernando Arribas Arias, o seu actual presidente, "e un día decidimos organizar un congreso para coordinar actuacións e liñas de investigación", lembra en conversa con Sermos Galiza. A idea era "non pisarnos nos traballos que realizabamos", recoñece. Poio foi a localidade escollida para acoller ese primeiro encontro onde se presentaron as achegas por parte de varias e varios especialistas nesta temática. Do propio evento xurdiu a necesidade de concretar e sumar esforzos nunha mesma entidade. Nacía así a asociación. A singularidade de realizar congresos anuais ten como explicación "pórnos ao día ao tempo que levan en cada edición a nosa actividade a un concello galego diferente", indica Arribas. Este é o motivo de que muden de localidade e que este ano escolleran facelo en Cangas, na comarca do Morrazo. Os anos anteriores pasaron por Ponteareas, Santiago, Lugo, O Porriño, Monforte de Lemos, Ourense, Friol e Cervo. Como obxectivos fundacionais, declarados nos seus estatutos, márcanse a conservación, restauración e recuperación dos cruceiros, cruces, cristos, petos de ánimas, esmoleiros e demais construcións existentes na Galiza, así como os doutros lugares que garden relación cos galegos. Ademais procuran "fomentar o estudo, investigación, coñecemento e divulgación de todas estas manifestacións de arte popular, tanto no seu aspecto material como inmaterial". Por último, buscan "velar pola integridade destas construcións, promover e participar nas actividades que fomenten estes obxectivos así como editar publicacións" sobre este tipo de construcións. "Os cruceiros na actualidade non están abondo valorados, seguimos como na época de Castelao", asegura Arribas. Recorda que o rianxeiro "cando decide dar o seu discurso de ingreso na Academia decídese polos cruceiros ao ser un tema no que consideraba que ninguén reparaba". Para este investigador a situación non mudou e "cómpre coñecelos para conservalos". A día de hoxe aínda non existe un inventario definitivo na Galiza destes elementos patrimoniais. "A cifra máis común é dicir que hai entre 8.000 e 10.000 cruceiros en toda a Galiza. Inventario de toda a Galiza A día de hoxe aínda non existe un inventario definitivo na Galiza destes elementos patrimoniais. "A cifra máis común é dicir que hai entre 8.000 e 10.000 cruceiros en toda a Galiza. É algo primordial saber cales son e o seu estado se queremos protexer este patrimonio", sinala o presidente da asociación. Para levar a cabo este inxente traballo dividiron as zonas a peneirar a nivel municipal e provincial. O territorio máis adiantado, e a piques de rematar a listaxe de cruceiros, é o comprendido dentro das comarcas de Lugo, cun 90% xa realizado. A asociación non conta con axudas para realizar este inventario e aproveitan recursos propios e o tempo libre de que dispoñen fóra do horario laboral dos seus membros. Os criterios sobre os que traballan teñen en conta sempre que estean situados en terreo público e non en fincas privadas, independentemente da súa titularidade. Ademais, engaden as cruces de misión que hai nas igrexas por ser "unha fonte de información moi boa desde o século XIX". O inventario que leva anos rexistrando a asociación documenta moitos datos a maiores da súa situación e estado actual. "Inspirámonos no propio traballo que elaborou Castelao e buscamos os nomes dos seus artífices, os canteiros, e facemos as súas biografías", apunta Arribas. Orixe e difusión dos cruceiros na Galiza Desde a asociación opinan que o motivo que dá pé á construción dun cruceiro é variábel, mais na gran maioría dos casos sería por devoción. Os membros desta entidade fan esta afirmación en base ás inscricións que atoparon nesas construcións. "Atopamos moitas, a maioría en castelán, lamentabelmente, que sinalan que explicitamente quen o mandou construír e que a razón é por devoción", explica o presidente da asociación. Apunta, ademais, que a súa orixe non é galega mais que "se adaptou moi ben á Galiza, como explicaba Castelao". A grande expansión desta construción, para a asociación, explicaríase pola propia idiosincracia da poboación galega ao longo da historia e polo interese da Igrexa Católica na rendibilidade económica que representaba a súa realización. "Unha persoa que vivira na Galiza no século XVII, XVIII ou XIX encargaba un cruceiro por medo que, ao morrer, a súa alma fose ao purgatorio, e para evitalo, na súa mentalidade, encargaban un cruceiro para que os viandantes que pasasen diante oraran pola súa alma", relata Arribas. No éxito da proposta relixiosa está, tamén, o interese da propia Igrexa. "Os que rezan tamén se libran das penas do purgatorio e sabémolo por exemplos, sobre todo da Terra Chá, na que aparecen inscricións que din que o bispo concede 40 días de indulxencia aos que rezaran diante do cruceiro", indica este investigador. Na cadea de persoas "beneficiadas" pola construción no país dun cruceiro ou unha cruz semellante estaban desde o propio solicitante por motivos de devoción até o bispo, que tamén cobraba unha tarifa por inscribir as indulxencias en pedra, pasando polo canteiro ou a propia xente que conseguía proveito relixioso contra o medo a ter que ir ao purgatorio. Este investigador critica a decisión do límite "arbitrario" introducido pola Xunta de que só os cruceiros anteriores a 1901 poden ser declarados Bens de Interese Cultural (BIC) cando cre que hai construcións posteriores que son "auténticas xoias do noso patrimonio" que quedan sen protección O inventario "O inventario oficial non se fixo até agora por desidia da Administración galega", sinala o presidente desta asociación. Pola contra, non son poucas as veces que a Xunta da Galiza ou o seu funcionariado contacta coa entidade en caso de necesitar información. "Tamén desde os Concellos, cando teñen que realizar algún Plan Xeral de Ordenación Municipal", indica Arribas. Este investigador critica a decisión do límite "arbitrario" introducido pola Xunta de que só os cruceiros anteriores a 1901 poden ser declarados Bens de Interese Cultural (BIC) cando cre que hai construcións posteriores que son "auténticas xoias do noso patrimonio" que quedan sen protección. Aínda así, sinala que "no rexistro dos BIC da Administración galega non figura ningún cruceiro, tal e como demostraron algúns investigadores nos congresos que realizamos" e pon como exemplo o traballo O marco político-xurídico de protección dos cruceiros en Galicia (Actas do V Congreso de Cruceiros galegos, 2014) de Fernando Martínez. Para Arribas, esta situación proba que o desinterese da Xunta en facer inventarios. Ademais do rexistro, desde a asociación aseguran que sería necesario declarar Patrimonio da Humanidade estes elementos artísticos. Por iso tomaron a decisión, xa no II Congreso realizado en 2010, de traballar con ese obxectivo. "Sería, tamén, algo que uniría a todos os galegos e as galegas, hai cruceiros por toda a Galiza, en todas as parroquias", apunta Arribas, "e máis tendo en conta que somos o país do mundo con máis cruceiros e cunha maior variedade tipolóxica e cronolóxica dos mesmos", engade. As desfeitas continúan Non son poucos os titulares que nos últimos anos seguen a mostrar a difícil situación que viven estes monumentos do patrimonio galego. Algúns recolleunos Nós Diario en datas recentes, como o acondicionamento a modo de "illa viaria" nunha obra de reparación dunha estrada da parroquia de Novefontes, en Touro, denunciada polo BNG local. Segundo a denuncia, acompañada dunha fotografía do cruceiro, argumentábase que se procedera a aglomerar a base mesma do cruceiro e que se pintara ao seu arredor unha illa con pintura plástica. Outras desfeitas afectaron directamente á propia construción do elemento patrimonial, como aconteceu no cruceiro da Capela de San Antón, situado no seu adro, na rúa Alfonso X o Sabio de Lugo que apareceu esmagado no chan en xuño de 2019. A propia asociación conseguiu que de maneira desinteresada o canteiro José Luís Ferreiro Diéguez, natural de Rodeiro, realizase a reparación. Este artista foi, no seu momento inicial, discípulo do autor do propio monumento, Vidal Paio Fernández, artista nado en 1915 na parroquia de Alemparte de Lalín. Non só desfeitas materiais padecen os cruceiros, tamén roubos. Un dos últimos casos foi o furto da imaxe do Cruceiro Novo de Santo Isidoro de Posmarcos (A Pobra do Caramiñal). A figura estaba datada entre os século XVI-XVIII e desapareceu en abril de 2020 durante o confinamento. "Nós estamos sempre dispostos a colaborar e non é a primeira vez que nos chaman algunhas autoridades para dispor das fotografías do noso inventario", indica Arribas. Esas imaxes documentadas da entidade serven, en moitas ocasións, para a súa reconstrución se se atopa en moi mal estado e non existe outra referencia oficial. "Non nos cansaremos de traballar para a situación mude e para conseguilo", sinala o presidente desta asociación, "non queda outra que conseguir que os cruceiros, as cruces e os petos de ánimas se declaren Patrimonio da Humanidade se queremos salvagardar a súa supervivencia", sentencia de maneira categórica.