Castelao en Europa: Cen anos do 'Diario 1921'

É venres 21 de xaneiro de 1921, e en París vai un día morno. Castelao acaba de chegar á cidade e sae a dar un paseo desde a seu aloxamento, na rue Cujas, até Notre-Dame, a pouco máis de un quilómetro. Logo come nun restaurante chamado L'Ami e decátase de que “sei menos francés do que pensaba”. Anota no seu diario: “Teño unha morriña que me fende”. Comeza así o relato da viaxe que Castelao fixo por Francia, Bélxica e Alemaña, entre xaneiro e outubro daquel ano –grazas a unha bolsa da Junta para Ampliación de Estudios e Investigaciones Científicas (unha institución creada no marco da Institución Libre de Enseñanza)– para estudar técnicas de gravado e coñecer as tendencias artísticas que se sucedían daquela por toda Europa. Froito desa viaxe foi o diario onde foi recollendo impresións do que visitaba, das obras de arte que ía coñecendo, das vilas e cidades polas que pasaba. O chamado Diario 1921, que se reedita agora, co gallo do centenario da Xeración Nós e da propia viaxe, é un excelente exemplo –raro na nosa literatura– de literatura confesional, íntima, e ao tempo, de crónica persoal e artística dunha viaxe. “O Diario 1921 preséntanos un Castelao moi humano, un home que escribe moi ben e con moita graza mesmo nuns apuntamentos rápidos" explica Seixas Seoane, “O Diario 1921 preséntanos un Castelao moi humano”, explica Miguel Anxo Seixas Seoane, historiador e biógrafo do rianxeiro, “un home que escribe moi ben e con moita graza mesmo nuns apuntamentos rápidos, que sente morriña da súa muller e do seu fillo, que ten problemas económicos que non lle permiten ir a todos os lugares que lle gustaría visitar, e cunha grande intuición sobre as cousas que ve. Na Galiza, ata ese momento, non existe ningunha obra escrita en galego destas características, se exceptuamos un diario de Ben-Cho-Sey que permanece inédito e que data de 1918”. A arte nova Mais o diario é, sobre todo, un rexistro comentado da arte que pode estudar durante o seu itinerario. A vocación artística de Castelao queda clara nesa aceptación de separarse da súa familia durante nove meses para pescudar no que se estaba facendo nunhas cidades que, naquela altura, estaban a transformarse nos laboratorios onde se destilaba a que sería a arte do futuro: impresionismo, puntillismo, futurismo, cubismo… As vangardas fervían, aínda que non sempre fosen do seu gusto. É xa case un tópico acusar a Castelao de “conservadorismo estético” polos xuízos que emite sobre algunhas obras e tendencias que descobre en Europa, mais o certo é que o de Rianxo xulga todo o que ve cunha grande intuición e, sobre todo, cun enorme respecto polo que contempla: “Eu teño un gran respecto polas cousas que non comprendo, e non me fan rir, porque non comprendo como homes que manexan tan ben as cores fagan tales cousas sen sentilas”, anota despois de visitar o salón dos Artistas Independentes. E, malia que rexeita o cubismo, estúdao en profundidade ao longo de toda a viaxe, e mesmo publica varios artigos, en Nós, sobre esta escola. “Do Cubismo digo que me é simpática a intención intelectual”, escribe no diario. "Castelao rexeita algunhas das escolas da arte moderna, mais mostra no Diario o seu interese por outras, sobre todo pola estética de raíz popular que estaba presente en moitas tendencias europeas", expón Carlos Bernárdez “O debate sempre se formulou dende posicións moi simplistas e moi afastadas do contexto daqueles anos”, alega Carlos Bernárdez, historiador e crítico de arte. “A modernidade é algo múltiple e moi poliédrico, e aínda máis naquel momento. Que a alguén non lles gustase o cubismo en 1921 non é un signo de conservadorismo en absoluto: ao contrario, é un xuízo moi estendido mesmo entre artistas que estaban traballando noutras liñas da arte de vangarda. Castelao rexeita algunhas das escolas da arte moderna, mais mostra no Diario o seu interese por outras, sobre todo pola estética de raíz popular que estaba presente en moitas tendencias europeas: no orfismo, na vangarda rusa anterior ao construtivismo ou no grupo formado arredor dos Ballets Rusos de Sergei Diagilev. O cubismo non era a opción determinante en 1921 e, ademais, xa pasara o seu momento álxido”. Seixas Seoane, sinala, ademais, a intelixencia de Castelao ao albiscar aquelas manifestacións da modernidade que poderían encaixar no contexto galego: “Aínda que xa tiña un estilo bastante definido, el conecta nesta viaxe coa cultura europea e busca o que pode aproveitar para traer á Galiza”, explica. “Cidades como París ou Berlín convértense, nese momento, en faros que emiten para todo o mundo, e el procura todo aquilo que pode importar, o que pode valer para o contexto galego. A luz que emiten esas cidades está en diálogo cunhas sociedades que teñen un discurso artístico moi distinto ao galego; é unha luz que, se chegase aquí, cegaría. E el vai estudando o que lle permitiría á arte galega acompasarse con eses discursos máis actuais. Ninguén leva unha planta para enxertala nunha terra na que non vai medrar”. Así, o rexeitamento dalgunhas desas tendencias vai acompañado de comentarios eloxiosos sobre outras: o futurismo, por exemplo, ou o descubrimento en Alemaña do expresionismo. “En moitas cousas expresionistas nacidas da arte salvaxe atopo unha gran simpatía, quizais porque do salvaxe colleron a inocencia”, apunta o 9 de setembro en Berlín. “Supoño que o futurismo lle interesaba por ese aspecto dinámico que había nas súas obras”, opina Bernardez, “ e por certas connotacións con elementos populares que el xa percibía. E a preocupación ideolóxica polas clases máis desfavorecidas está moi presente no expresionismo alemán e noutras moitas escolas daquela época”. “Igual que ten unha grande intuición política que lle deixa ver por onde hai que moverse para sacar adiante o Estatuto”, continúa Seixas Seoane, “tamén ten intuición artística para fixarse no que lle pode servir: o imaxinario da pintura primitiva flamenca, a pintura contemporánea rusa (Soudeikine, Gontcharova, Remisoff…), as estampas xaponesas, ou esa celebración do entroido que hai en moitas obras expresionistas e que el fai entroncar coa nosa tradición popular. E tamén é moi práctico: cando coñece o teatro de máscaras, decátase de que pode importalo para disimular a falta de preparación técnica de moitos dos actores e actrices da Galiza, que aínda posuían, na súa maioría, un nivel moi pouco profesional”. O propio Castelao deixa constancia dese sentido práctico que lle outorga á súa viaxe nalgunhas das anotacións. Escribe, por exemplo: “Martin (Henri) ten un cadro grande moi decorativo, feito polo procedemento puntillista. Este cadro demostra o interese do puntillismo e a súa aplicación, para min, na pintura escenográfica”. É a estilización de todo: parola, mímica, música, pintura, danzas. Son as grandes obras do pobo ou dos grandes artistas sintetizadas e ciceladas despois coma xoias”, escribe Castelao sobre o teatro La Chauve-Souris de Nikita Balieff, A pegada na súa obra Non é a única pegada, nin moito menos, que esta viaxe deixa no artista. En París, Castelao coñece o Teatro do Morcego (La Chauve-Souris) de Nikita Balieff, que lle produce unha grande impresión –“É a estilización de todo: parola, mímica, música, pintura, danzas. Son as grandes obras do pobo ou dos grandes artistas sintetizadas e ciceladas despois coma xoias”– que inmediatamente lle inspira varias ideas para “cousas para facer en Galicia”. Durante un tempo, Castelao está entusiasmado coa idea de crear aquí un Teatro da Arte e aínda que moitos deses proxectos quedaron irrealizados, a influencia do teatro de Balieff está moi presente na escrita de Os vellos non deben de namorarse. Na súa obra pictórica e gráfica, as pegadas desta viaxe son numerosas: talvez o exemplo máis coñecido é a das láminas da serie Cegos: os meus compañeiros, inspiradas no cadro de Brueghel o vello A parábola dos cegos, que puido estudar no Louvre. Mais existen outras menos célebres como a influencia, sinalada por Xosé Díaz, da artista Käthe Kollwitz –unha pintora, gravadora e escultora alemá cuxas pinturas retrataban a dura vida do proletariado industrial das cidades alemás e dos traballadores do campo– nos albumes Galicia Mártir, Atila en Galiza e Milicianos. Tamén se debe citar o cartel para a campaña a prol do Estatuto de Autonomía que leva a lenda Para que remate esta vergonza. Vota o Estatuto, que toma como base un debuxo realizado nun café de Bruxas e que describe así: “Un paisano (que pode non ser paisano e si o recadador) está zugando o derradeiro sangue dunha vaca que ten a cabeza de caveira. O cadro ha ser grande, de moita simplicidade, ó xeito dos primitivos, de moita cor sen matices”. Bernardez subliña a creatividade de Castelao: “Hai un debuxo de Natalia Gontcharova que el di reproducir e que logo serviu para un anuncio do diario Galicia. Mais se o cotexas co orixinal, resulta que non se parece tanto. El reinterpreta a obra da artista rusa dun xeito moi brillante e moi creativo e obtén un resultado máis interesante que o debuxo que inspirou o seu cartel”. Non hai dúbida de que a inmersión na arte europea desatou unha treboada de ideas na mente de Castelao. A construción dunha cultura propia “Castelao, ao contrario que outras figuras da súa xeración, foxe do enxebrismo para crear unha cultura propia que estea en liña con outras culturas europeas”, sostén Seixas Seoane. “El está moito máis na órbita dos cataláns daquel tempo, que fan unha aposta polo modernismo como forma de entrar na contemporaneidade. Quere importar o que vén de fóra para transformalo en algo propio e despois poder exportalo. A primeira opción cumpriuse: a arte galega púxose á altura dos discursos que se estaban dando en Europa con toda unha xeración de artistas que, en todos os xéneros, renovaron a arte galega: pensemos en Colmeiro, Maside, Seoane, Maruxa Mallo, Luís Seoane, Palacios, Bal y Gay… A parte da exportación foi o que fallou, por carencia dunha burguesía que apoiase aquel proxecto e de institucións que traballasen nas relacións internacionais. Púidose exportar algo a América grazas a achega do exilio, mais non chegou a cristalizar o proxecto tal e como o formulaba a xeración das Irmandades da Fala”. “Castelao móstrase no Diario 1921 como o que é, un home da súa época que participa no debate sobre a modernidade”, resume Bernárdez. “A modernidade era algo –como o é agora– que se ía construíndo a base de discusións, enfrontamentos e desacordos. As polémicas entre as distintas escolas eran constantes. Curiosamente, na exposición que se pode ver agora sobre Díaz Pardo na Cidade da Cultura exhíbese un libro sobre o teatro soviético que pertenceu a Díaz Baliño e que probabelmente Castelao coñecía porque frecuentaba aquela casa. Sen dúbida, ese libro demostra que aqueles debates tamén se seguían desde aquí. O Diario de Castelao é só a constatación de que a súa xeración non era allea á construción do discurso da modernidade e o seu traballo estaba encamiñado a que Galiza se mergullase nas grandes preocupacións daquel tempo. Creo que é un libro que merece unha relectura atenta para escapar dos tópicos que escurecen a súa recepción”. Un observador agudo Quen se achegue ao Diario 1921 tamén atopará múltiplas observacións nos apuntamentos sobre a vida das cidades que delatan a retranca e a mirada agudamente crítica dun autor que, en todo momento, reivindica o humor como unha parte esencial da creación. En Múnic, por exemplo, anota: “Parece que nesta cidade hai aristocracias e que en Berlín, como non tiñan aristocracia, inventaron o militarismo para facer dos militares unhas persoas de alta categoría”. E con algo máis de malicia: “Que noxo de españois! Eles, tan patrioteiros como son, non saben deixar endexamais ben posto o nome de España. Cando unha persoa sabe algo de francés di sempre: Bon jour, monsieur. Comment allez vous?; pero cando sabe español di así: coño, carajo e aínda moito máis. E cando os españois ensinan iso non din endexamais o que significa”.