Balea azul, o derradeiro canto do xigante

Como afirma Alfredo López Fernández, doutor en Bioloxía Mariña da Coordinadora para o Estudo dos Mamíferos Mariños de Galiza (CEMMA) a presenza dun animal tan raro de ver como a balea azul nas nosas costas, lonxe de ser favorábel o que evidencia son as consecuencias do cambio climático. "Esta especie de balea adoita comer noutros lugares que quedan sen pastos. A falta de comida faina buscar outras zonas e acaba chegando até a Galiza para alimentarse. Haberá quen vexa a presenza destas baleas como un nicho económico a curto prazo para atraer turismo, pero nós, como científicos, non temos esa visión. Obxectivamente o que amosa é un drama. Claro que nos alegramos cando vemos unha balea azul perto da costa porque a podemos estudar e obter información científica dela, pero non podemos mirar cara a outro lado e obviar as razóns da súa presenza nos nosos mares". O aumento da temperatura dos océanos está a reducir a cantidade de fitoplancto de xeito tráxico As rías galegas albergan unha das maiores reservas de fitoplancto do mundo, base da cadea alimentaria mariña e principal fonte de nutrientes dos grandes organismos. É responsábel, ademais, do 50% do osíxeno atmosférico e da captación do dióxido de carbono da auga. O aumento da temperatura dos océanos está a reducir a cantidade de fitoplancto de xeito tráxico, e por tanto das zonas onde as baleas azuis acoden a atopar alimento. O vento do nordés facilita que a auga das profundidades emerxa cara á superficie e xere os chamados afloramentos costeiros. Un fenómeno fundamental que explica a riqueza pesqueira dos mares galegos. Desde que se veñen realizando as observacións de cetáceos nas costas da Galiza, estes animais adoitan ser vistos desde comezos de xuño até finais de outubro. As condicións meteorolóxicas excepcionais deste ano son a hipótese máis probábel para este atraso nos avistamentos, que coinciden coa chegada do anticiclón e do xa mencionado vento do nordés. Como afirma Bruno Díaz, biólogo do BDRI (Bottlenose Dolphin Research Institute) con sede no Grove, "na Galiza levamos tendo presenza de baleas desde hai séculos. Na actualidade temos entre 60 e 70 exemplares identificados de varias especies. A primeira vez que rexistramos un de balea azul foi en 2017, ano no que comezamos as campañas de observación con equipos dedicados especificamente a estudar as baleas. Non quere dicir que antes dese ano non tiveran pasado exemplares desa especie. O que ocorre é que agora temos máis medios e tempo dedicados a esa tarefa. Por outra banda, a presenza de especies máis comúns de balea ten sido unha constante nas costas galegas e na historia mariñeira dende antes de comezar a súa caza na Idade Media". Estes fascinantes animais levan a cabo migracións de norte a sur todos os anos, facendo parada na Galiza nos meses de verán durante o seu percorrido. Segundo o biólogo Alfredo López "até o ano 1985 as baleas que entraban en augas galegas, principalmente balea común, eran cazadas de xeito intensivo, polo que todas aquelas que entraban na plataforma eran eliminadas. O feito de deixar de cazalas levou a que os animais cambiasen as súas rutas e se achegasen máis ás nosas costas, entrando nas rías na procura de alimento. O aumento das observacións de baleas e outros cetáceos nos últimos anos, en principio non fala da súa abundancia, pero si de certos cambios nos seus desprazamentos". CEMMA está a colaborar con varios estudos xenéticos e de isótopos que serven para analizan e rastrexar as rutas das baleas Durante a caza masiva do século XX algunhas especies de baleas foron levadas ao bordo da extinción, como é o caso da balea azul e a balea xibarte. Especies que aínda se atopan ameazadas na actualidade e das que tan só quedan uns centos de exemplares en todo o mundo. Como comenta Bruno Díaz, segundo se foi achegando a data da moratoria, as baleeiras comezaron a cazar exemplares sen control, incluíndo crías e baleas novas; reducindo o seu número de xeito dramático. "A balea é un animal que pode chegar a vivir entre 80 ou 90 anos. Como consecuencia da súa pesca, os espécimes que atopamos son bastante novos en comparación cos adultos de grandes dimensións que hai noutras costas como California". Na actualidade o CEMMA intenta deitar luz sobre a procedencia dos exemplares de grandes cetáceos que chegan até as nosas costas. A Coordinadora está a colaborar con varios estudos xenéticos e de isótopos que serven para analizan e rastrexar as rutas das baleas. É imposíbel determinar se os exemplares que chegan á Galiza son descendentes dos sobreviventes da caza intensiva do século XX, pero os estudos determinan que os espécimes das nosas costas proceden de Islandia e Irlanda, o que indica que forman parte das mesmas poboacións que, historicamente, frecuentaban o noso país. Animais sociais Das baleas azuis en concreto divísanse tan poucos exemplares que é complexo determinar a súa procedencia exacta, posto que ademais adoitan incorporarse a grupos xa formados doutras especies. O equilibrio de baleas anterior ás pescas masivas non se está a recuperar. De balea azul en concreto quedan entre 600 e 1200 exemplares en todo o hemisferio norte; un número tan reducido que non ten capacidade reprodutiva suficiente para repoñer a especie, véndose condenada á extinción. Os espécimes que quedan de balea azul non saben vivir en soidade, e debido ao seu reducido número adoitan ser vistas formando parte de grupos compostos por outras especies como a balea común. Grupos heteroxéneos que o CEMMA denomina "nación balea". Como indica Alfredo López, "O normal sería que cada especie viaxase e vivise en grupos autónomos, xa que cada unha delas posúe as súas propias características. Na actualidade cando divisamos unha balea azul, esta adoita ser o único exemplar da súa especie dentro do grupo. Debido ao reducido número de baleas azuis, móvense mesturadas con outras especies, e xa se teñen observado híbridos de balea azul e baleas de diferentes clases". As razóns da aparente proliferación de avistamentos de grandes cetáceos en augas galegas responden a motivos contextuais e climáticos máis que ao aumento no número de espécimes. Por unha banda está a mencionada prohibición da caza de baleas, pero tamén teñen que ver os cambios socioculturais e tecnolóxicos. Segundo Alfredo López "hoxe en día calquera persoa que vexa un animal mariño pódelle facer unha foto e difundila entre centos de persoas en cuestión de segundos. Isto dá a falsa impresión de que agora hai moitísimos máis exemplares que antes, cando o que realmente ocorre é que no pasado, a xente, en xeral mariñeiros, cando vía baleas, golfiños ou calquera outro animal, non llo dicía a ninguén porque o consideraba un feito natural do seu día a día". Cambio nas rutas Ademais do mencionado, sen dúbida unha das causas máis importantes -e á vez preocupantes- da presenza de grandes mamíferos nos mares galegos é o cambio da temperatura dos océanos. Co aumento da temperatura das augas as baleas rematan o seu percorrido migratorio cada vez máis ao norte da liña do ecuador. Os investigadores e biólogos das illas Canarias están a observar que os exemplares que adoitan ver todos os anos polas mesmas datas comezan a pasar cada vez máis tarde polo seu observatorio. Alfredo López explica que "o cambio climático está a cambiar as rutas das baleas. O feito de que non cheguen tan ao sur como antes é o que pode facer que paren con máis frecuencia nas nosas costas a comer ou reproducirse". Se a balea azul está nestas augas, deixa de estalo noutras zonas onde a súa presenza si é imprescindíbel Os cetáceos e mamíferos mariños teñen un papel regulador ambiental fundamental alá onde se achegan a buscar alimento. Os seus excrementos, ademais, son un fertilizante natural cheo de minerais, que favorece o crecemento de plancto, polo que aumenta a produtividade do medio. Nos nosos mares e rías xa temos outros animais que levan a cabo esta misión. Bruno Díaz afirma que un ecosistema san é un ecosistema produtivo onde todos os elos están presentes. Se a balea azul está nestas augas, deixa de estalo noutras zonas onde a súa presenza si é imprescindíbel. Alfredo López insiste en que "desde o punto de vista da biodiversidade, independentemente de que veñan as baleas, na Galiza sempre tivemos mamíferos mariños ou peixes como o momo ou quenlla peregrina que cumpren unha misión ecolóxica e reguladora da biodiversidade, cun papel similar ás vacas pastando herba". E Bruno Díaz subliña que "temos arroaces e golfiños que, ao ser depredadores, regulan a presenza doutras especies como a do polbo, podendo facer incluso que chegue a aumentar de número. Temos que aprender que os ecosistemas han ser naturais e contar cun equilibrio". Futuro impredicíbel Segundo Alfredo López é moi difícil afirmar se as baleas azuis chegaron á Galiza para quedar, posto que o panorama presente e futuro é extremadamente variábel e impredicíbel. "Na actualidade é complexo aventurarse a facer previsións porque todos os cambios están indo moito máis rápido do que se agardaba. Incluso os prognósticos máis pesimistas dos científicos respecto ao incremento da temperatura do mar e do planeta están a quedar curtos. Se por exemplo a corrente do Golfo chegase a cambiar, suporía unha alteración tremenda na biodiversidade das nosas costas tal como a coñecemos. Pola contra, se a corrente se mantén e segue habendo alimento para as baleas é probábel que sigan facendo uso desta zona para se alimentar. Pero é case imposíbel determinar que é o que vai ocorrer exactamente no futuro". O cambio climático non é o único factor que está a ter consecuencias sobre os comportamentos e a vida dos grandes mamíferos mariños. A contaminación dos mares, sobre todo por plásticos e micro plásticos inflúe sobre a saúde das baleas e o estado no que son atopados os exemplares que aparecen mortos ou apampados nas praias. O CEMMA, xunto co Instituto Español de Oceanografía, conclúe que o 100% dos cetáceos que aparecen varados na costa presentan micro plásticos no seu tracto dixestivo. Estes compostos por si mesmos non afectan a saúde dos animais, posto que non chegan ao torrente sanguíneo e son inertes. Non obstante, poden acumularse no seu organismo, liberando químicos e actuando como imán de substancias que si son prexudiciais para a vida mariña. Os plásticos de maior dimensión son tamén un problema grave. As baleas toman grandes masas de auga para alimentarse sen discriminar as sustancias que inxiren. Os grandes mergulladores -como cachalotes- que aparecen varados teñen, nun 70%, plásticos grandes no seu organismo que non poden eliminar, sendo en moitos casos a causa da súa morte. Estes cetáceos aliméntanse a grandes profundidades, o que indica que xa hai presenza de plásticos a 1.000 ou 3.000 metros de profundidade. Alfredo López salienta, con datos preocupantes, que "se de especies como a balea azul xa quedan poucos exemplares e lle sumamos o incremento de contaminantes químicos nos seus corpos e a necesidade de buscar novos lugares de alimentación porque se están quedando sen eles, o panorama que se avista para estes e moitos outros animais é moi complicado. Os cetáceos están logrando soportar condicións moi extremas que o ser humano non podería aguantar, e aínda que estes animais poidan cambiar os seus comportamentos e rutas para adaptarse ao medio, algunhas especies por desgraza están destinadas a extinguirse". Coñecemento do medio O equilibrio natural de cada ecosistema pasa polo mantemento e conservación das especies autóctonas de cada zona. As alteracións provocadas pola acción humana e a contaminación ambiental química, física e biolóxica leva á destrución dos ecosistemas cun impacto directo sobre a biosfera. O coñecemento da flora e da fauna de cada lugar, o seu papel no ecosistema e as consecuencias da presenza ou ausencia da mesma deberían ser condicionantes fundamentais e estar por enriba de calquera interese económico para evitar consecuencias medioambientais irreparábeis. Como conclúe Alfredo López, "é a nosa obriga dar a coñecer a riqueza natural que temos nos nosos mares para evitar a chegada de industrias ou doutros proxectos que nos faría enfrontarnos de novo a consecuencias para a vida mariña aínda peores á caza de baleas". A primeira sensación ante un animal tan maxestoso como a balea azul é de abraio, fascinación e expectación por se deciden facer das costas galegas o seu novo fogar. Pero non se poden perder de vista as razóns implícitas que as levan a viaxar tan lonxe do seu hábitat natural.