Ásemblea Nacionalista de Monforte: cen anos da odisea galeguista

O vencello que une Galiza co resto de nacións celtas é tan real e está tan presente, que até nos fíos da historia semella estar relacionado o noso país con ese pasado, moitas veces negado. O destino xoga estrañas coincidencias, como que o Ulysses do escritor James Joyce, o "Irlandés irredutíbel", fose publicado dúas semanas antes, o 2 de febreiro de 1922, de que o nacionalismo galego se reunise en Monforte de Lemos para deseñar o seu futuro e o da Galiza. O Ulysses rememora a Odisea, o poema épico de Homero, no que relatou a viaxe de Ulises desde as murallas de Troia até o fogar na Ítaca. Tal e como explica o historiador Xusto Beramendi, a Monforte chegaron tres ideoloxías, dous xeitos de entender a Galiza como nación, moi diferentes, pero que até o momento conviviran no seo das Irmandades. Algo semellante viviu o nacionalismo galego na IV Asemblea Nacionalista, decorrida en Monforte de Lemos entre o 18 e o 20 de febreiro de 1922. Como os gregos no comezo da Odisea, as principais figuras políticas e culturais do galeguismo da época concentráronse na estación de ferrocarril Río Cabe co obxectivo de sentar as bases do proxecto que se iniciara co nacemento das Irmandades da Fala. Manuel Antonio, Castelao, Vicente Risco, Antón Vilar Ponte e tantos outros chegaron a Monforte pola vías do eixo central do país a nivel ferroviario naquela época. A vila, como enclave do nacionalismo galego, xogaba -e aínda hoxe segue a xogalo- un papel fundamental para entendermos a súa historia e o seu contexto. Tal e como explica o historiador Xusto Beramendi, a Monforte chegaron tres ideoloxías, dous xeitos de entender a Galiza como nación, moi diferentes, pero que até o momento conviviran no seo das Irmandades. Por unha parte, a corrente católica e neotradicionalista, encabezada por Vicente Risco e Otero Pedraio, que tamén era na altura a máis dominante, tanto polo número de adeptos como pola correlación de forzas. Pola outra, a corrente demócrata liberal, que Antón Vilar Ponte representaba. Ambos xeitos de entender o galeguismo uníranse durante as dúas primeiras décadas do século XX para construír as primeiras estruturas do galeguismo, que recollesen todo o traballo e as sinerxías do Rexurdimento e o rexionalismo, e o empregasen para construír a nación galega. Porén, a IV Asemblea Nacionalista mostrou as costuras da unión desas dúas ideoloxías, contraditorias en moitos puntos. Tensións no seo das Irmandades da Fala Tal e como explica o doutor en Filoloxía Galego-Portuguesa pola Universidade de Santiago de Compostela (USC) e escritor Emilio Xosé Ínsua, o nacionalismo galego chegou á IV Asemblea Nacionalista cunha fonda fractura interna, ou mellor dito, o motivo da convocatoria "de urxencia" da IV Asemblea Nacionalista foi precisamente esa fractura, derivada das tensións ideolóxicas e programáticas existentes no seo das Irmandades da Fala. Durante os seus primeiros anos de vida, dous grandes grupos, que representaban as ideoloxías antes mencionadas, convertéronse nos predominantes na organización das Irmandades. En primeiro lugar, a tendencia liberal-progresista, encabezada pola Irmandade da Coruña e á que se foron anexando asociacións locais das comarcas da contorna. En segundo lugar, a tendencia conservadora, cuxo núcleo ourensán era liderado por Risco. No momento de decorrer a Asemblea, o propio Vicente Risco foi o encargado de redactar o cuestionario e o regulamento da xuntanza, mentres que outros galeguistas como Francisco M. Balboa e Manuel Banet Fontenla xestionaron os aspectos "organizativos" da xuntanza. Tal e como sinalan Ínsua e Beramendi, o regulamento redactado polo escritor ourensán "estabelecía un sistema de representación non proporcional que anulaba o predominio coruñés", xa que naquela altura a Irmandade da Coruña era a que máis afiliados sumaba á causa do nacionalismo galego. Nunha conversa por correspondencia que Risco mantivo co dirixente da tendencia liberal Xoán V. Viqueira, o galeguista xustificaba a súa decisión en que ese sistema evitaba que a Irmandade da Coruña "sempre teña unha maioría segura coa que poder impor pol-a forza do número o seu criterio". Estabelecido o sistema de votación, co que Risco buscara asegurarse a maioría nas votacións, os integrantes da IV Asemblea Nacionalista procederon a debater e votar os tres puntos da xuntanza: o plano de organización definitiva das Irmandades e do Partido Nacionalista Galego, o plano completo de propaganda nacionalista e o plano de estudos a realizar polas Irmandades. Os puntos déronse a coñecer en A Nosa Terra o 15 de febreiro de 1922, tres días antes de que tivese lugar a asemblea. Mentres a Irmandade coruñesa "era partidaria de acudir ás confrontacións electorais e ás institucións representativas e de ter relación con forzas estatais contrarias ao sistema estabelecido", o sector ourensán apostaba polo "isolacionismo de calquera forza estatal e dun 'boicot' absoluto ás eleccións e á actividade institucional derivada delas" Discrepancias durante as votacións O profesor Ínsua destaca que xa no primeiro punto se fixo patente a diverxencia de opinións existente entre o núcleo da Irmandade da Coruña e o "sector risquián" de Ourense. Risco apostaba por constituír a organización do nacionalismo desde un punto de vista "máis centralizador e dirixista", mentres que o sector da Coruña era máis partidario de manter a organización acordada na Asemblea Nazonalista de Lugo, decorrida en 1918, na que as Irmandades locais funcionaban con maior independencia. Co regulamento escrito por si mesmo ao seu favor, Risco gañou a votación, polo que todas as Irmandades pasaron a constituír a Irmandade Nacionalista Galega, unha organización que seguía a deter o poder na Asemblea, mais que contaba como novidade coa figura do conselleiro supremo, un cargo reelixido anualmente, con plenas facultades executivas e coa misión de controlar e autorizar calquera actividade que realizasen as Irmandades locais, que naquel momento pasaban a ser recoñecidas como delegacións da Irmandade Nacionalista Galega. O primeiro en ocupar ese cargo de conselleiro supremo foi, a proposta de Antón Lousada Diéguez, o propio Vicente Risco. O segundo punto da asemblea volveu evidenciar as discrepancias existentes entre os dous sectores predominantes no nacionalismo galego. Ínsua detalla que, mentres a Irmandade coruñesa "era partidaria de acudir ás confrontacións electorais e ás institucións representativas e de ter relación con forzas estatais contrarias ao sistema estabelecido", o sector ourensán apostaba polo "isolacionismo de calquera forza estatal e dun 'boicot' absoluto ás eleccións e á actividade institucional derivada delas". Para unha parte importante do nacionalismo galego, o marco conxuntural do Estado español naquel momento non era proclive para que a Irmandade Nacionalista Galega pasase a formar parte do xogo político de Madrid. Naquel momento, e baixo o reinado de Afonso XIII, o Estado español estaba a piques de entrar no período de ditadura imposto por Miguel Primo de Rivera coa conivencia do monarca Borbón. Nesa situación de febleza social e política, na que os poderes españois non abandonaron as pretensións recentralizadoras, o nacionalismo galego debateu a asimilación dese marco contextual. Finalmente, os integrantes da IV Asemblea Nacionalista acordaron o seguinte: "O partido nacionalista galego poderá soster intelixencias oficiás coas demais organizaciós políticas de Galicia pra a solución d-aquelas ideias en que coincidan. O partido nacionalista votará sempre candidatos nacionalistas en todal-as eleiciós. O acordo de ir ás eleicións será tomado pol-a Asambreia (...). Ningún nacionalista poderá estar afiliado a outro partido político". Ruptura das Irmandades da Fala Após a votación das mudanzas "transcendentais", e tal é como sinala o profesor Ínsua, o sector coruñés pediu "someter ao conxunto das bases irmandiñas a aprobación definitiva" destas mudanzas. A petición foi rexeitada polo sector ourensán. Ante esta negativa, a Irmandade da Coruña decide non acatar o acordado na IV Asemblea Nacionalista, desde non cambiar o seu nome, do mesmo xeito que o resto de Irmandades locais, até o non recoñecemento do cargo de Vicente Risco como conselleiro supremo da Irmandade Nacionalista Galega. En abril, tras o cambio da consellaría da Irmandade da Coruña, que pasa a ocupar Xoán V. Viqueira substituíndo a Francisco M. Balboa, o primeiro pide a Risco que convoque unha nova asemblea nacionalista cun regulamento e un sistema de votación que represente de xeito "máis acorde ao peso numérico real de cada agrupación" o nacionalismo galego. A petición foi, unha vez máis, rexeitada polo ourensán, que nunha carta, deixa por escrito a sentenza de fractura das Irmandades da Fala. "Eu somentes podo ademitir na ING unha Irmandade que aceute termiñantemente todos e cada un dos acordos de Monforte", asegurou taxantemente Risco. Coa súa decisión, as Irmandades da Fala e, por conseguinte, o nacionalismo galego, quedaron partidas en dous. Por unha parte, agrupábase o groso da Irmandade da Coruña, representado por Lois Peña Novo, Ánxel Casal, Xoán Viqueira, Federico Zamora, Lugrís Freire, Leandro Carré, Víctor Casas, Carlos Monasterio e algúns integrantes das Irmandades de Ferrol, como Euxenio Charlón ou Manuel Sánchez Hermida, e das Irmandades de Vilalba. Pola outra, as Irmandades locais -agora delegacións-, integradas na Irmandade Nacionalista Galega, de Santiago, Ferrol, Ourense, Monforte, Vigo, Baiona, Viveiro, Betanzos, Madrid e La Habana. Entre as figuras máis representativas deste segundo sector, cómpre pór enriba da mesa os nomes de Taibo e Díaz Baliño, Xaime Quintanilla, Vicente Risco e Alfonso Joselín Rodríguez, Ramón Vilar Ponte, Lois Cortiñas, Fermín Penzol e Fuco G. Gómez, así como algúns poucos membros da Irmandade coruñesa, encabezados estes últimos por Antón Vilar Ponte. Se a IV Asemblea Nacionalista de Monforte supuxo a fractura do nacionalismo galego, a VII Asemblea Nacionalista de 1931, desenvolta en Pontevedra, marcou a reunificación definitiva do movemento Das Irmandades da Fala ao Partido Galeguista Pese aos intentos de persoeiros dun e doutro lado de reunificar a Irmandade da Coruña e a Irmandade Nacionalista Galega, co obxectivo de non debilitar o proxecto do nacionalismo galego na altura, o enroque das dúas posturas fixo imposíbel levar a cabo esta reunificación. O comezo da ditadura militar de Primo de Rivera fixo máis difícil se cabe aínda a continuidade do galeguismo. Porén, Xusto Beramendi asegura que "baixo esa represión chegada de Madrid, o galeguismo político non morreu, senón que se mantivo e incluso rexurdiu con máis vigor do que tiña antes". Na década de 1930, o nacionalismo galego deu mostras do que estaba por vir coa constitución da Organización Republicana Galega Autónoma (ORGA) de Santiago Casares Quiroga. Era evidente que o movemento político de emancipación da Galiza necesitaba dunha ferramenta política que axudase a canalizar todo o fluxo de traballo dos grupos locais que até aquel momento evolucionarán pola súa conta. E así ocorreu co Partido Galeguista. Se a IV Asemblea Nacionalista de Monforte supuxo a fractura do nacionalismo galego, a VII Asemblea Nacionalista de 1931, desenvolta en Pontevedra, marcou a reunificación definitiva do movemento. Por primeira vez, o galeguismo unido contou cunha ferramenta que lle permitise pular polo futuro da Galiza. Sexa como for, semella evidente que, a pesar de como decorreu a IV Asemblea Nacionalista de Monforte, e do papel que nela xogaron algúns referentes do nacionalismo galego, o que alí se debateu e a fractura posterior das Irmandades da Fala foi até certo punto positiva. O galeguismo viviu un período de aprendizaxe no que se decatou de que só unido podía chegar a pular de xeito efectivo e contundente polos intereses do país. A conformación do Partido Galeguista é a proba diso. Encabezado por Castelao e Alexandre Bóveda, o nacionalismo galego non estivo máis perto que naqueles cinco anos da II República española de construír a Galiza como un proxecto de seu. Pese a que o golpe de estado de 1936 e a posterior ditadura franquista rabenaron o nacionalismo galego, a semente dun proxecto soberanista xa xermolaba na sociedade galega. Cen anos despois da IV Asemblea Nacionalista de Monforte, a Galiza continua na súa Odisea, embarcada na procura da súa Ítaca particular, na que o país sexa dono de si mesmo e do seu destino.