A arte nos tempos do Seminario de Estudos Galegos

Sería difícil entender a complexidade de certos períodos históricos sen contar coa produción artística ideada neses mesmos tempos. Se non fósemos quen de auscultar o latexar da arte, da cultura en xeral, quedaríanos sempre unha parte por recuperar e a historia sería incompleta, porque, dalgún xeito, as creacións encárganse de achegarnos a crónica do que está a pasar e transmitirnos o sentimento e a emotividade do momento. Octavio Paz dicía que para entender a vida había que vela descrita nunha novela ou nun poema, e concluía que "para coñecer, o que se chama coñecer, o home moderno, non hai que ler un tratado de economía senón unha novela de Faulkner ou un poema de Neruda". Nunha obra, mesmo ten que sexa plástica, literaria, teatral, cinematográfica... como no Aleph de Borges, no Macondo de García Márquez ou na selva de Esmelle de Cunqueiro, cabe todo. A transcendencia da arte débese a que é memoria e con ela constrúese o relato. Moitos artistas, como Picasso, Chagall, Dubuffet e, xa máis preto de nós, Castelao, Maside, Díaz Baliño ou Souto acabaron, nunha situación temporal parella aínda que en condicións diferentes, de enxergar as loitas da humanidade, desvelando tanto as miserias como a lealdade ou a xenerosidade do ser humano. Aos e ás creadoras, o contexto fornéceos de ferramentas para detectar, deica adiantándose, os folgos sociais e políticos que abrollan no seu presente, debullando os asuntos máis relevantes, en definitiva, o que acontece o seu arredor para logo trasladárnolo a través das súas obras. As continxencias do Seminario de Estudos Galegos foron especialmente boiantes en episodios históricos como para que os artistas da época fosen quen de recrear as mudanzas que se estaban a producir nas décadas dos vinte e trinta. Con todo, a institución non foi de modo expreso fundada para a causa artística, polo que esta non contou cun protagonismo relevante nas actividades asociativas, agás algunha que outra exposición e, máis asiduamente, as actividades vinculadas á arqueoloxía. A participación, rastrexando a documentación de Alfonso Mato, foi, por parte dos e das autoras contemporáneas, máis de colaboración e adhesión. Seguindo o ronsel das creacións, o que si resulta doado é facerse unha composición de lugar das distintas estéticas que rexían naquelas circunstancias en Galicia. O contexto Compostela en 1923 era unha vila rural que comezaba a desadormecerse, modernizando lentamente as súas infraestruturas, mentres reparaba con curiosidade como a incipiente burguesía socializaba nos paseos de domingo na rúa do Vilar e na Ferradura ou a intelectualidade compartía xuntanza no Café Español e na imprenta de Ánxel Casal. O artista Francisco Vázquez Díaz, "Compostela", deixou uns suxestivos debuxos daquel animoso ir e vir da xente, e como escultor animalístico cedeu unha peza de madeira, titulada Iguana, para o SEG. A Universidade axuntaba un amplo grupo de xente nova que formaba parte daquela rede urbana, mozos e, aínda poucas, mozas que traballaban arreo para dignificar cos seus estudos, investigacións e traballos a memoria colectiva da nosa historia. A entidade cultural establecida foi un punto de inflexión importante, pero o seu ideario contaba con indutores anteriores como as Irmandades de Amigos da Fala, o manifesto Máis alá! e a Xeración Nós. A arte cursaba, maioritariamente, aínda co gravame tradicional recibido do rexionalismo, onde o costumismo das escenas e retratos, xunto coa paisaxe, conformaban os xéneros plásticos preferidos, cadros e pezas amables sen maior pretensión que amosar un país con trazas propias, significado no verde da terra ou nas celebracións populares. Velaí como os ditados conservadores, herdados do derradeiro treito decimonónico, continuaban a manterse. Pintores e escultores abrazaron o agromar da institución, evidenciándose no grupo de socios que con distintas intervencións cooperaron no medre da mesma, os máis doando obra para os fondos que hoxe custodia o Instituto de Estudos Galegos Padre Sarmiento. Corrente realista Dentro da corrente realista, traballábase reproducindo a natureza, con todos os seus contrastes, interpretábase a vida familiar, capturando esa raiola de luz que se deslizaba nun interior, e ilustrábase unha tarefa labrega ou mariñeira enfeitada con moito de tópico. María Corredoyra, a única muller-artista do SEG, ao que accedeu en 1928 entregando para a ocasión a representación dunha Cabeza, desenvolvíase neste tipo de propostas. A pintora fora unha avanzada da época, concursara xa na Exposición Regional de 1909 en Santiago, e de novo presentara unha composición para a de 1926, acadando nas dúas ocasións o recoñecemento de medalla. Na temática, frecuentou os mesmos lugares que un dos profesionais máis recoñecidos do momento, Álvarez de Sotomayor. Da mesma filiación estética son o ribadense Amando Suárez Couto, tamén ilustrador, e o pontevedrés Luis Pintos Fonseca, este último de biografía enleada e obra nos lindes modernistas. En canto a Lino Martínez Villafinez participou cunha doazón dun óleo da fachada de Santa María Salomé de Santiago e Francisco Llorens cunha paisaxe. No primeiro caso, o espírito romántico protexía tanto o motivo como a disposición formal da composición; no lenzo de Llorens albíscanse nas pinceladas e as sensacións cromáticas as fórmulas derivadas da súa afección polo postimpresionismo. Con Mariano Tito Vázquez, un dos compoñentes da institución máis activos, acredítase a notoriedade que principiaba a ter a burguesía compostelá, principal clienta do artista, xunto coas forzas eclesiásticas. Cunha estética figurativa ao gusto do tempo, ademais dunha grande habilidade técnica no procedemento, coidaba un academicismo que integraba a anécdota atinada e comedida, o que o facía merecedor da atención dun numeroso público. Tito Vázquez non chegou a involucrarse nas cuestións políticas do período, pero artisticamente tivo o alcance de chegar a instaurar unha escola compostelá de pintura da que saíron alumnos e alumnas relevantes, entre eles Juan Luis López, que seguindo as directrices do mestre, non só na práctica pictórica, afiliouse como socio do seminario, realizando para o acceso uns debuxos a pluma. Tentativas de modernidade Neste capítulo do naturalismo costumista, tradicional e algo señardoso, tamén houbo tímidas tentativas que fixéronlle as beiras a modernidade. Francisco Asorey é dos que por estas datas realiza unha proposta expresionista na procura do "sentimento da terra na raza galega", tal e como rezaba o célebre editorial de Nós, e coa que o cambadés se sentía comprometido. Daquela, o escultor mellorara a súa formación en Cataluña e no País Vasco, periferias coas que había sensibilidades próximas na busca dunha recuperación da identidade a través dos costumes e modelos étnicos ou raciais, un tema, por outra banda, abordado xa pola Xeración do 98. Un dos seus discípulos, Joaquín Gil Armada, aparece como socio activo, e a el débese o busto en pedra do mentor; Xosé Eiroa, tamén seareiro de Asorey, ofrece a peza dunha leiteira en xeso. Pero nestas dúas décadas de reanimación da cultura, existía un fluxo de información ao que por suposto non eran alleos os do Seminario de Estudos Galegos. Por enriba das fontes que subministraban as viaxes avaladas polas Deputacións, como a de Castelao por Francia, Bélxica e Alemaña en 1921, as novidades divulgábanse desde a análise de publicacións como A Nosa Terra, El Pueblo Gallego, Resol, Yunque, Nueva España, La Zarpa ou Revista de Occidente, con artigos de actualidade comentados entre profesores e alumnos da universidade. Na revista Nós publicaban e ilustraban algúns dos membros activos do SEG, como era o caso dos irmáns Xaquín e Xurxo Lorenzo. Porén, aínda que o conservadorismo estético prolongaba os seus efectos, algo estaba a mudar no ámbito galego, cando menos algúns dos e das artistas abríanse ás linguaxes que viñan de fóra, vangardistas ou pseudovangardistas, intentando non facer tabula rasa senón amañando tradición e modernidade nos mesmos rexistros. Castelao, que dirixiu a sección de Arte no SEG, deixou o seu sentir cando falaba de facer cadrar a arte universal coa arte da terra. Entre as achegas do intelectual rianxeiro están Cousas, onde as ilustracións se acompañan dun texto enfocado á reflexión do lector, e unha lectura ilustrada dos Cruceiros na Bretaña, logo editada como As cruces de pedra na Bretaña. En igual concerto, entre compromiso e estética, leva a cabo a súa simbolista produción Camilo Díaz Baliño, e igualmente outros colaboradores dunha xeración un pouco máis nova, o denominado grupo dos Renovadores, ao que pertencían Carlos Maside, Colmeiro e Manuel Torres, os tres socios ou subscritores da biblioteca. Tendencia descritiva e ideolóxica A pintura destes asociados compórtase xa dentro duns canons vencellados aos novos eidos, que alentan transformacións, apoucadas se as comparamos coas que se estaban a erixir nos cenáculos de París ou Berlín, pero progresistas no medio galego, e, en certa medida, en consonancia coa figuración de "a volta á orde" de entreguerras europea, un novo realismo pousado e controlado, situado como contrapunto á "anarquía" cubista, abstracta e mesmo impresionista. Atrás quedaba, pois, a liberdade da vehemencia estrutural, soñadora dunha visión plural coa descomposición da forma, e xurdía unha tendencia descritiva e ideolóxica, apuntalada no mundo das ideas fronte ás dos sentimentos e impresións. Esta proposta calou non soamente no epicentro de orixe, Alemaña, senón en distintos países de Europa e América. Aos artistas galegos chegoulles información da obra de pintores como George Grosz e Otto Dix, cunha formulación de aceda crítica social, que a través dunha linguaxe contemporánea non deixaba de establecer vínculos coa escola nacional, identitaria do seu pasado. Aí estaba a clave, modernidade e tradición convivindo nunha mesma opción, esa era a esencia dos novos tempos, nos que se procesaba de maneira especial a caricatura mordaz como un dardo de condena ética e social. Castelao, Carlos Maside, Manuel Torres, Álvaro Cebreiro… atoparon neste tipo de expresión unha xanela aberta para referir as súas angueiras, espindo sobre o papel unha mensaxe intencionada na que o humor e a tenrura podían coexistir sen problema coa denuncia. A fotografía estaba representada, entre outros, por Ksado e Juan Manuel Saénz-Mon, que recollerían o testemuño gráfico dos traballos que se estaban a facer nas distintas seccións. Política e arte Mentres a actividade era cada vez máis intensa, a política terzou nos ánimos da arte, tanto durante a ditadura de Primo de Rivera como durante a República, condicionando a resposta que deron os artistas. No círculo madrileño apostouse por axitar as augas conservadoras das vellas institucións desde as políticas culturais do goberno republicano. Coas Misións Pedagóxicas, a Residencia de Estudiantes, a Sociedad de Artistas Ibéricos ou xa nos inicios dos trinta o Museo de Arte Moderno mobilizáronse manifestos, déronse conferencias, publicáronse revistas, celebráronse mostras... avivando así reclamacións que axudaran a dinamizar a cultura do país. No SEG estiveron ao día do escenario que se estaba a auspiciar. Maside, Torres ou Vicente Risco, entre outros, traían novas da capital e dos anovadores acicates como os que propiciaba a Xeración do 27, grupo co que sintonizaban Maruxa Mallo e Arturo Souto, así como o granadino García Lorca, que en 1932 estivo en Pontevedra, Lugo e Santiago, recibido por algúns dos membros do SEG, dando conferencias e participando nas representacións teatrais de La Barraca. En xullo de 1936, en Compostela, seguían a tanguer as campás da Berenguela na Quintana dos Mortos, praza cantada con sentimento polo poeta andaluz, alleas elas aos sucesos que levaron ao desartellamento do Seminario de Estudos Galegos. Aquelas inquedanzas, aqueles soños e alentos quedarían definitivamente sepultados polo golpe de Estado militar e á Guerra Civil.