Arquivo Pacheco: imaxes para a (des)memoria

Vigo, na década de 1880, é unha cidade en pleno crecemento. As fábricas de salgados e de conservas propician a eclosión dunha masa traballadora e dunha pequena burguesía que atraen a actividade económica. Hai liñas marítimas periódicas con Bos Aires, a Habana e Puerto Rico. A construción do ferrocarril avanza -a conexión con Ourense inaugurarase en 1881- e comezan os recheos na ría para ampliar o porto. Nese contexto de crecemento, no ano 1884, estabelécese no nº 31 da rúa do Príncipe o estudio de fotografía rexido polo matrimonio constituído polo italiano Filippo Prosperi e a pontevedresa Cándida Otero, xermolo dunha colección hoxe esquecida nos almacéns da Casa das Artes viguesa. Tras a morte de Prosperi, en 1899, a viúva funda co portugués Jaime de Sousa Guedes Pacheco unha sociedade que se denominará, sucesivamente, Viúda de Prosperi y Pacheco, Pacheco y viúda de Prosperi e, finalmente, Fotografía Pacheco. Á morte de Cándida Otero, en 1915, serán os sobriños de Jaime, César e Horacio, os que se encargarán do estudio en funcións de laboratorista -auxiliando ao propio Jaime- e reporteiro, respectivamente. É extremadamente difícil atopar un acontecemento de certa importancia en Vigo onde non estivese presente a cámara dun Pacheco. A partir de aí, varias xeracións de fotógrafos transformaron Fotografía Pacheco na referencia documental fundamental para a cidade de Vigo e, talvez, para o conxunto da Galiza. A presenza do selo Pacheco foi omnipresente durante décadas: retratos, eventos deportivos, accidentes, mudanzas políticas, sucesos, visitas de personalidades... É extremadamente difícil atopar un acontecemento de certa importancia en Vigo onde non estivese presente a cámara dun Pacheco. Imaxes como a do célebre retrato de Castelao adquiriron un carácter icónico, mais hai outras miles que ofrecen unha información aínda por estudar sobre o noso pasado. E todo cunha calidade técnica incuestionábel. O produto de toda esta actividade gárdase no arquivo que a familia atesourou durante máis dun século e que agora pertence ao Concello de Vigo. O Arquivo Pacheco O 24 de maio de 1991, hai agora trinta anos, o concello de Vigo e os herdeiros de Jaime de Sousa Guedes Pacheco asinaban un convenio polo cal o consistorio vigués adquiría o Arquivo Fotográfico Pacheco, o fondo de fotografía que recollía máis dun século da historia. A colección contén entre 120.000 e 140.000 negativos, así como material de laboratorio, cámaras fotográficas de todo tipo, ampliadoras, obxectivos, mobiliario específico, flashes, trípodes ampliadoras... ademais de libros e coleccións de revistas especializados en fotografía. "Poucas poboacións teñen unha documentación gráfica de tanto interese; o Arquivo Pacheco contén un século de historia de Vigo" declaraba o fotógrafo Manuel Sendón no momento da cesión do arquivo Manuel Sendón e Xosé Luis Suárez Canal -responsábeis da tamén extinta Fotobienal de Vigo-foron os intermediarios para a adquisición municipal do arquivo. Sendón declaraba na altura que "poucas poboacións teñen unha documentación gráfica de tanto interese; o Arquivo Pacheco contén un século de historia de Vigo". Un legado descomunal e da maior importancia para a historia da cidade e do país polo que o Concello pagou dezaseis millóns de pesetas da época (uns cen mil euros) e que agora permanece metido en caixas nos almacéns da Casa das Artes de Vigo. Cabe preguntarse se este depósito da memoria non merecería mellor destino. Mais tamén cabe interrogarse sobre se o Goberno Municipal está cumprindo as condicións que se asinaron naquel mes de maio de 1991. O convenio O documento de adquisición asinado polas partes dispuña que o concello emprazaría o arquivo "nunha sala especialmente dedicada ao mesmo, para o seu estudo e posterior tratamento". As condicións que debería posuír esta sala están detalladas nun anexo e falan dunha "zona de traballo documental, para clasificación de placas-negativos, catalogación, consulta de copias, preparación de publicacións(...)"; unha zona de laboratorio e restauración onde se producirían "as copias-positivos para arquivar e consultar (...) así como o tratamento necesario das placas-negativos para un adecuado arquivado"; unha zona de arquivo; un almacén de material; un "estudio de necesidades térmicas, lumínicas e de seguridade"; ademais dunha sala de exposicións "para funcionamento permanente e de contidos variábeis relacionados cos traballos do Arquivo Pacheco". Tamén falaba dun equipo constituído por "dous documentalistas e un fotógrafo especialista" que "se ocuparía do estudo, tratamento e catalogación do Arquivo" e daba un prazo de dous anos para levar a cabo esta tarefa; dependendo das necesidades, o Concello podería "incorporar técnicos ou especialistas para completar a formación do equipo básico de bolseiros ou para perfeccionar a investigación". Ademais, o convenio fixaba a obriga do Concello de fomentar "o desenvolvemento de publicacións, exposicións e actividades, en xeral, que conleven a difusión universal" do arquivo. Para este fin de difusión, supúñase que o Concello debería organizar -a partir de 1993- unha actuación anual coa denominación J. Pacheco "tipo premio, bolsa ou actividade que contribúa ao apoio ou estímulo de traballos no campo da imaxe". O documento puntualizaba que a "dotación mínima desta actividade non será inferior a 1.000.000 de pesetas anual e será revisábel anualmente". "As condicións estabelecidas polo convenio asinado entre o Concello e a familia Pacheco foron sistematicamente ignoradas por todas as corporacións municipais desde 1991, cunha soa excepción: o período en que Xesús López ocupou a Concellería de Cultura", declara Víto vaqueiro A inacción do Concello de Vigo A realidade foi outra: nada de todo isto se cumpriu. Vitor Vaqueiro -poeta, fotógrafo e teórico e estudoso da imaxe fotográfica que dirixiu o Arquivo Pacheco entre os anos 2007 e 2011- constata que "as condicións estabelecidas polo convenio asinado entre o Concello e a familia Pacheco foron sistematicamente ignoradas por todas as corporacións municipais desde 1991, cunha soa excepción: o período en que Xesús López ocupou a Concellería de Cultura, en que se tratou de dar un impulso ao arquivo e cumprir coas obrigas adquiridas". En 1993 encargárase un estudo exhaustivo da situación do arquivo, mais só no ano 2000 se asignou un orzamento de 84.000 euros para a dixitalización. Propúxose entón a creación dun museo virtual, unha idea que reapareceu nalgunha outra ocasión, mais non foi até 2009 que a Concellaría retomou en serio o interese polo arquivo. "O ugar onde estaba depositado o arquivo non reunía as mínimas condicións necesarias para a conservación dos negativos, que estaban sufrindo un proceso de deterioración moi preocupante", di Xesúl López, ex concelleiro de Cultura de Vigo Xesús López era concelleiro de Cultura polo BNG nese ano, nunha corporación presidida por Abel Caballero co apoio da formación nacionalista. Agora lembra especialmente as malas condicións nas que estaba almacenado o legado de Pacheco: "Non só non se cumprira ningunha das condicións que marcaba o convenio, senón que o lugar onde estaba depositado o arquivo non reunía as mínimas condicións necesarias para a conservación dos negativos, que estaban sufrindo un proceso de deterioración moi preocupante. Corría o risco de degradarse definitivamente, así que tratamos de buscarlle un mellor acomodo e pór en marcha un centro que respondese ás esixencias da museística moderna". Vaqueiro tamén lembra que o estado de conservación dos negativos era moi deficiente: "Cando eu cheguei non se cumprían nin as condicións máis básicas: nin sequera os requisitos de temperatura nin de humidade. As placas de cristal estaban amoreadas en contedores para o peixe; non existía catalogación ningunha; non había persoal nin sala de exposicións... O arquivo estaba abandonado á súa sorte". Aquel estado de cousas comezou a reverterse. Foi naquel período -que coincide coa dirección de Vaqueiro- cando se abordou o cumprimento das condicións marcadas polo convenio: actualizouse o equipamento informático, catalogáronse unhas 25.000 imaxes e clasificáronse 60.0000, publicáronse monografías, organizáronse exposicións temáticas, iniciouse o proxecto Indagacións -que recollía información da cidadanía sobre os fondos fotográficos- e convocouse por primeira e última vez o Premio Pacheco, gañado naquela ocasión por unha obra de Roberto Ribao que estudaba o papel da fotografía na revista Vida Gallega. Antes, apenas se fixera nada; e despois, nada se fixo. O centro que puido ser e non foi Xesús López vai máis alá do arquivo para subliñar a importancia que teñen as coleccións fotográficas da cidade: "Sen dúbida, o Arquivo Pacheco é o máis significativo para a cidade, mais as coleccións municipais abranguen máis: o arquivo Ksado, o Llanos -actualmente en Ribadavia-, os fondos da Fotobienal de Vigo -que se celebrou desde o ano 1984 até o 2000 e que situou a cidade nos circuítos internacionais da fotografía-... Todos eses fondos están gardados e non se pode acceder a eles, ou son de moi difícil acceso. En vista de toda esa riqueza, xurdiu a idea de crear o Centro Galego de Fotografía, que albergaría unha colección sen comparación a nivel galego e que debería erixirse en eixo de actividades arredor da fotografía". Grazas aos equilibrios políticos do momento, a Concellaría de Cultura logrou que o Estado sufragase os gastos -que chegaron a sumar máis de dous millóns de euros- para a construción e acondicionamento do edificio a cargo dos fondos do Plan-E. O que estaba en xogo compensaba o esforzo: Pacheco, Ksado e Llanos constitúen unha fonte inesgotábel de coñecemento non só sobre a historia da arte fotográfica na Galiza, senón sobre múltiples aspectos da sociedade galega: etnográficos, políticos, históricos, sociais, culturais... E as máis de mil imaxes procedentes da Fotobienal inclúen obras dos mellores fotógrafos galegos (Vari Caramés, Xurxo Lobato, Manuel Vilariño...) e internacionais (Sebastiao Salgado, Cristina García Rodero, Aziz + Cucher, Allan Sekula...). Mais en 2011 o PSdeG-PSOE, con Caballero á cabeza, comezou a gobernar en solitario e, inexplicabelmente, abandonou o proxecto. Logo, novamente, silencio. En 2015, tres anos despois, abre ao público outra exposición con fondos do Arquivo Pacheco: foi a última. En 2012, o arquivo pecha oficialmente. Ante a alarma xerada na cidade e as protestas levadas a cabo por colectivos de artistas, a finais dese ano Caballero inaugura unha exposición co título "Arquivo pacheco. Arquivo vivo". Logo, novamente, silencio. En 2015, tres anos despois, abre ao público outra exposición con fondos do Arquivo Pacheco: foi a última. Despois, o centro pechou durante catro anos e, en decembro de 2019, o alcalde de Vigo e a presidenta da Deputación de Pontevedra asinaron un convenio polo que se cedía o edificio do Centro Fotográfico á Deputación para ser usado como sede do ente provincial na cidade. Colectivos da cidade e personalidades da cultura protestaron e manifestáronse ante a perda dunha ocasión inmellorábel para pór en valor un patrimonio de enormes proporcións, mais non valeu de nada: a finais de xaneiro de 2016 a sede da Deputación abría as súas portas e anunciaba obradoiros para alumnado de Educación Infantil e Primaria sobre o mundo mariño, a entrega dos premios Sofía Novoa aos mellores traballos de fin de grao e de mestrado con perspectiva de xénero e un festival de música feminina. Pacheco e a fotografía deixaban de existir para a cidade. O futuro Almacenado na Casa das Artes, o estado de conservación do arquivo é unha incógnita. "Como non se rematou o traballo de catalogación, non se pode facer unha valoración, mais é probábel que entre un dez e un vinte por cento deses negativos estea danado. Hai placas de cristal que directamente, escacharon, e outros negativos que, debido ás malas condicións de humidade e temperatura, están inservíbeis pola acción dos mofos. Sería da máxima importancia retomar o traballo de dixitalización para evitar a posibilidade de que ese patrimonio se perda definitivamente". Milleiros de fotografias, testemuñas da nosa Historia, atópanse agora amoreadas nuns sotos, ameazadas pola desaparición. O herdo fotográfico máis completo do país corre o risco de desaparecer ante a irresponsabilidade de uns e a indiferenza da maioría. Se cadra, apuntalando un proceso de amnesia colectiva que pon en risco algo máis que unha colección de imaxes.