Aí ven o maio! Diálogo coa natureza

No século VI, Martiño de Dumio, o relixioso que veu da Panonia, condenaba algúns cultos, encamiñados a protexer as colleitas, que se daban no reino suevo, como propios de "seres infernais". O seu De correctione rusticorum, unha especie de sermón catequístico escrito para animar a sacerdotes e bispos a evanxelizar o pobo suevo –que na altura profesaba o arianismo–, deixa constancia deses rituais de comunicación coa natureza, de celebración da chegada da primavera e de despedida do inverno, de comezo dun novo ciclo e de festexo da fertilidade. Non foi o primeiro. Anteriormente xa a Igrexa anatematizara este tipo de rituais en numerosas ocasións: no Concilio de Braga de 570 ou no de Elvira, a comezos do século IV, xa se condenaba a aqueles que lles pedían aos curas que celebrasen rituais que protexesen as colleitas a finais de abril. Moito éxito non deberon ter, porque as censuras e condenas repetíanse no Concilio de Lugo, no século VIII. Aínda en 1385, a Cámara de Lisboa acordaba prohibir que "se cantasen xaneiras nin maios". Álvarez de la Braña, por exemplo, tiraba de celtismo e identificaba os maios de Pontevedra e Ourense coa representación dos montes celtas. Celso García de la Riega, pola contra, aliñábase coa hipótese da orixe grega e romana Son só algunhas probas da antigüidade destas cerimonias, restos de cultos agrarios que algúns sitúan no neolítico e outros recúan aínda máis, até o paleolítico. O positivismo do século XIX enleouse en desputas sobre a orixe primeira dos maios: Álvarez de la Braña, por exemplo, tiraba de celtismo e identificaba os maios de Pontevedra e Ourense coa representación dos montes celtas. Celso García de la Riega, pola contra, aliñábase coa hipótese da orixe grega e romana, apelando aos cultos de divindades como Maia e Flora. Aínda nos inicios do século XX, López Cuevillas e Vicente Risco apuntábanse a teoría celta, deixando de lado o detalle da representación dos montes. A Igrexa, nun movemento típico do seu acomodo aos costumes locais, operou nunha dupla dirección. Por unha banda, asimilou os rituais pagáns transformándoos nun culto arrimado ao seu evanxeo: maio pasaría a ser o mes das flores, dedicado á Virxe María; por outra, insistía na censura e o veto cando se traspasaban certos límites. Sabemos que, por exemplo, o cabido de Compostela prohibiu no século XVIII a entrada dos maios na catedral pola indecencia das cancións e os bailes que os acompañaban. As prohibicións continuaron até finais do século XIX, cando se despoxaron da súa primitiva natureza pagá para continuar saíndo baixo a aparencia de xogos infantís. E mais permaneceron na memoria e en moitos pequenos rituais que resistiron o paso do tempo e dos censores. Cando parecía que a festa dos maios perdía a súa esencia en favor dun entretemento infantil, varias voces –moitas delas xa coñecidas por avogar en favor doutros signos de identidade do país– acudiron na súa defensa. O Galiciano de Rufino Rivera ou La Voz de Helenes de Francisco Portela en Pontevedra, ou O Tío Marcos da Portela de Lamas Carvajal en Ourense defenderon a conservación da festa e trataron de dotarlle un fondo ilustrado que lle devolvese o prestixio. De igual maneira, xa a principios do século XX, as Irmandades da Fala destacaron o auxilio a unha celebración que ía perdendo o favor das clases dominantes. Homes, mulleres e crianzas saían das casas armados de fachuzos e prendían cacharelas sobre as sementeiras. Alumear o pan Talvez a manifestación máis primitiva deste festexo da primavera foi o culto ao lume como xerador de vida. Sabemos que, por exemplo, nalgunhas localidades do Ulla, no Barbanza, nas rías de Noia e Muros e nalgunhas vilas da Arousa, a noite do 30 de abril, homes, mulleres e crianzas saían das casas armados de fachuzos e prendían cacharelas sobre as sementeiras. "[...] as luces descenden cara a chaira, vindo dos catro puntos cardinais; primeiro pouco a pouco, máis apresa logo e con rapidez vertixinosa por último. No val xúntanse e detéñense un instante miríades delas, formando un conxunto verdadeiramente fantástico, e despois, subdivididas en infinitas fraccións, danse a correr polas sementeiras até que amence o día. Non hai palabra que poida dar idea do marabilloso, e aínda deberamos dicir infernal espectáculo". Así describía o ritual de alumear o pan Alfredo Vicenti en 1879. Hai quen lle apón tamén a función de "queimar as meigas" para evitar que expandisen o mal durante o resto do ano. A este respecto, cabe recordar que, precisamente, o 30 de abril é a "noite de Walpurgis", Hoxe, a lexislación contra incendios faría cuestionábel esta práctica, mais do que se trataba era de agasallar a terra, de renderlle honras e amosarlle reverencia para que fose xenerosa cos seus froitos: Mira pan, mira pan / a larada que che fan. Case todos os estudosos están de acordo en que se trataba dun rito propiciatorio que buscaba afastar fenómenos atmosféricos prexudiciais e outras desgrazas que puidesen danar as colleitas. Mais hai quen lle apón tamén a función de "queimar as meigas" para evitar que expandisen o mal durante o resto do ano. A este respecto, cabe recordar que, precisamente, o 30 de abril é a "noite de Walpurgis", unha festa de primavera que se celebra no centro e norte de Europa e que, segundo o folclore alemán, coincide cunha asemblea de bruxas que se congregan no Brocken, un monte da cordilleira do Harz. Os ramos Quizais a forma máis sinxela do maio é o costume de bendicir –ou protexer– os campos, as casas, as cortes e mesmo os vehículos cunha póla de loureiro, de xesta ou dalgunha outra planta. Adoitaba facerse o primeiro de maio e xa o citado Concilio de Braga deixa testemuña da súa existencia cando prohibe arborum cingere domos. Tanto na Galiza como no norte de Portugal –ou sexa, na antiga Gallaecia– as pólas adoitan ser de xesta rubia e o costume de empregala como amuleto fronte os perigos estendeuse a outras ocasións: así, en moitos portos galegos, cando os carpinteiros de ribeira rematan algunha embarcación "póñenlle o ramo". O mesmo sucede en moitas localidades cando os albaneis rematan de construír unha casa. Nalgúns lugares, a fertilidade segue a xogar un papel no ritual: se unha moza retira o ramo que lle pendurou o seu pretendente na porta da casa, significa que o acepta como acompañante. (Bio)diversidade do maio No canto de se conformar cunha póla, hai casos nos que é a árbore completa a que celebra a chegada da estación vernal. Por Teo, Rois e Ames, por exemplo, era costume que os mozos cortasen un piñeiro –se era máis alto que o das parroquias veciñas, mellor–, o chantasen nun lugar alto e o adornasen con silvas, toxos e xestas. A veciñanza xuntábase a media noite arredor da árbore e prendíalle lume. Por suposto, seguía o baile e a festa. No norte do país, a figura do maio adoitaba ser representado por un neno ou unha nena coa roupa adornada con vexetais como fiúnchos, xuncos e diversas flores. Posibelmente, o maio máis coñecido e clásico procede desta forma primitiva: unha estrutura cónica de vimbios, fornecida de fiúnchos e hedras e adornado con flores, froitos, bugallos, bandeirolas... En realidade, esta tipoloxía responde aos maios do sur, de Pontevedra e Ourense, que paulatinamente se foron complicando para imitarse a cruceiros, casas e outras figuras que os converten en verdadeiras esculturas. No norte do país, non obstante, a figura do maio adoitaba ser representado por un neno ou unha nena coa roupa adornada con vexetais como fiúnchos, xuncos e diversas flores. Convertíase no "rei do maio" e, xunto cos seus acompañantes, percorría as rúas da localidade pedindo noces, castañas, froita e, máis recentemente, diñeiro. O maio era o solista dos cantares que se botaban polo percorrido adiante e os acompañantes exercían de coro. Estes maios están documentados na parte máis setentrional do país: Lugo, Monforte, Mondoñedo, Portomarín, A Coruña, Betanzos, Carnota, Porto do Son, Ribadeo, Viveiro… e na parte máis ao norte de Ourense: O Carballiño, Castro Caldelas, Ribadavia, Viana do Bolo… Por Pontevedra, Vilagarcía de Arousa, Marín e outra vilas mariñeiras tamén existe o barco-maio: un barco que, adornado cos típicos motivos vexetais e provisto de rodas, percorre as rúas da vila. Filgueira Valverde quixo relacionalos coa nao que percorría as rúas de Pontevedra na festa do Corpus Christi e mesmo coa conmemoración da toma de Sevilla por Paio Gómez Chariño. Se cadra, é só que as vilas mariñeiras fan cousas típicas de mariñeiros, como os barcos. Ou se cadra levaba razón. Aínda que os maios adoitan saír o día primeiro do mes, tamén existía o costume, nalgúns lugares, de que volvesen ás rúas o día 3. Isto ocorre, por exemplo, coas cruces de flores que saen ese día en Vilagarcía, Ferrol, Tui, Pontevedra, Ourense… Ás veces, eran as nenas as encargadas de pasealas ao tempo que cantaban as coplas, mentres que os nenos construían galerías de pólas e flores polos camiños. As formas non se esgotan aquí e continúan evoluíndo. Unhas veces, recuperan vellos deseños esquecidos; outras, deixan paso á imaxinación e a renovación dos costumes. Mais o renacer da natureza, o vello rito da consagración da primavera, sempre permanece no fondo de todas as aparencias. A saída dos maios vai acompañada de coplas e cantares sobre acontecementos e persoeiros do ano transcorrido. En xeral, adoptan a forma de sátira e burla –motivo polo que foron censurados en máis dunha oportunidade–, aínda que as letras poden ser tamén líricas, relixiosas, épicas ou políticas. A festa e a canción A saída dos maios vai acompañada de coplas e cantares sobre acontecementos e persoeiros do ano transcorrido. En xeral, adoptan a forma de sátira e burla –motivo polo que foron censurados en máis dunha oportunidade–, aínda que as letras poden ser tamén líricas, relixiosas, épicas ou políticas. Por exemplo, en 1931, cantábase: Corre polas casas / e polos tellados / este noso maio / é republicano. Algúns dos cantares antigos que se conservan fan referencia ao costume –disimulen– de ir roubar os elementos que se precisaban para construír o maio: Para facer este maio / tivemos que ir roubar / as laranxas e o fiúncho / á horta do Ferradás. Isto ocorre tamén, máis ou menos, coa leña necesaria para alimentar as cacharelas de San Xoán, e se cadra non é por casualidade: algúns estudosos cren que algúns destes ritos de entrada na primavera foron transferíndose aos costumes desoutra festa. O alumear o pan ou os ramos no piricouto da cacharela poderían ser algúns sinais de que existen vasos comunicantes entrambas celebracións. Por suposto, os motivos máis queridos da literatura popular non son alleos á festa dos maios. Como non o son os nosos escritores, xa desde o Ben veñas Maio de Afonso X: abonda con lembrar que as coplas cantadas a mediados da década de 1930 en Mondoñedo foron escritas por Álvaro Cunqueiro. Ou traer á memoria, xa que é Primeiro de Maio, aquel poema de Curros Enríquez dedicado a esta festa: "Cando eu me atopare / de donos liberto / i o pan non mo quiten / trábucos e préstamos, / e como os do abade / frorezan meus eidos / Chegado habrá entonces / o maio que eu quero".