A xeración Nós: a máis senlleira das xeracións galegas

A carón de Castelao, Risco e Otero –tres xigantes da cultura galega–, cómpre engadir Florentino Cuevillas (1886-1958), "o arqueólogo e historiador da raza", e Ramón Cabanillas (1876-1959), "poeta da raza" e "avó" da xeración. Non podemos esquecer Antón Losada Diéguez (1884-1929), mentor da xeración, home clave no galeguismo nacente e creador do Seminario de Estudos Galegos (1923-1936); Antón Vilar Ponte (1881-1936), republicano e obreirista con vocación xornalística e política; Vicente Viqueira; Lois Porteiro Garea; Lois Peña Novo; Xaquín Lorenzo "Xocas"… Só lles faltaba un mártir, e foi Alexandre Bóveda (1903-1936). A de Nós foi unha época excepcional de esplendor creativo e compromiso xeneroso con Galiza. Por iso, son punto de referencia para galegos e galegas. As Irmandades da Fala (1916-1931) Na primeira metade do século pasado, nun contexto de agudo atraso socioeconómico e indixencia educativo-cultural da maioría da poboación, unha minoría intelectual púxose á fronte da rexeneración do país. Esa minoría entusiasta e polifacética da época Nós foi unha elite de orixe social pequeno-burguesa, pero sensibilizada na afirmación e defensa dos dereitos de Galiza como nación e do seu pobo como suxeito histórico-político. A minoría entusiasta da época Nós estaba sensibilizada na afirmación e defensa dos dereitos de Galiza como nación e do seu pobo como suxeito histórico-político Ao falar da época Nós, cómpre facelo primeiro das Irmandades da Fala, que entre 1916 e 1931 desenvolven unha intensa actividade política e cultural na Galiza á que estiveron vencellados todos os homes de Nós. Antón Vilar Ponte na Galiza e Aurelio Ribalta en Madrid (grupo de Estudios Gallegos) reclamaron a necesidade de crear unha Liga de Amigos do Idioma Galego que abriría as portas á constitución das Irmandades da Fala. Estas representan a superación do rexionalismo, adoptando o nacionalismo como única vía para o desenvolvemento da Galiza, e asumiron por primeira vez o monolingüísmo en galego, levando iniciativas normalizadoras da fala en todos os ámbitos. O seu iniciador foi Antón Vilar Ponte, que desde comezos de 1916 empezou nas páxinas de La Voz de Galicia unha campaña para a súa creación. En marzo publica Nacionalismo gallego. Nuestra "afirmación" regional. Apuntes para un libro. O 18 de maio, os irmáns Vilar Ponte (Antón e Ramón) convocaron unha asemblea na Academia Galega na que se acordou a creación dunha Irmandade de Amigos da Fala, nomeando Antón como primeiro conselleiro. De seguida naceron Irmandades en Santiago, Monforte de Lemos, Pontevedra, Ourense, Vilalba, Ferrol e Betanzos.E nos anos seguinte creáronse outras, até un total de 28. O 14 de novembro aparece A Nosa Terra, órgano oficial das Irmandades da Fala. A revista Nós (1920-1936) O grupo Nós tivo a súa visibilidade sociocultural e histórica fundamentalmente a través da revista Nós. A publicación naceu en Ourense, fundamentalmente a iniciativa de Vicente Risco, que foi o seu presidente. Pero o nome –que é todo un manifesto– foi proposto por Castelao. Non era unha invención ex novo; así se nomeara xa antes o suplemento cultural "Nós. Páxinas gallegas" do xornal El Noroeste da Coruña (1918-1919). E o mesmo Castelao titulara así o seu Álbum Nós, exposto en 1920 no Círculo de Artesáns da Coruña. Nós era un epígrafe con certa notoriedade como cabeceira de revistas da época; pois, como ben advirte Luís Seoane no seu artigo no monográfico de homenaxe a Nós realizado pola Real Academia Galega en 1970: "Na década dos anos vinte todas as afirmacións comezan co pronome persoal nós, coleitivamente, e en nome cuasi sempre dunha minoría". Entre 1920 e 1936 a revista Nós –da que saíron 144 números nos seus 13 anos– erixiuse no punto de encontro e espello de prestixio das calidades intelectuais, cívicas e éticas. Nela escribiron pensadores, científicos, xornalistas, economistas, cregos, ensaístas e poetas, unidos polo común amor á cultura galega no afán de sentar as bases do rexurdimento de Galiza na súa lingua e na súa cultura enxebre, poñéndose na hora de Europa. No primeiro número, aparecido en Ourense o 30 de outubro de 1920, podemos ler o seu manifesto ("Primeiras verbas"), editorial da pluma de Vicente Risco. En 1936 o estoupido do golpe de Estado fanou o movemento "xeracionista", sen que as ideas galeguizadoras desa minoría puidesen ter enraizado abondo na conciencia dos estamentos populares. Antes de 1936 foi materialmente inviábel "normalizar" o que se acababa de xerar, e despois de 1939 foi politicamente imposíbel. O que veu despois foi o antigaleguismo e a autoxenreira da masa acrítica ao galego como idioma culto e ás formas, ideas e obras da alta cultura galeguizadora. Os grandes persoeiros da xeración Nós Os tres persoeiros máis significados da xeración Nós son, sen dúbida, Risco, Otero Pedrayo e Castelao. Os primeiros forman parte do grupo ourensán e o último viña de Pontevedra con outros persoeiros como Cabanillas e Losada Diéguez. Ramón Otero Pedrayo (Ourense 1888-1976). Don Ramón foi cualificado como "a imaxe máis completa de Galiza" (Carvalho Calero). O seu galeguismo foi o resultado dunha entrega xenerosa e incondicional á Galiza. A súa obra escrita é inmensa (perto de cen libros): novela e relato breve (Os camiños da vida, Arredor de si, Fra Vernero, O mesón dos Ermos...), teatro (A lagarada, Teatro de máscaras, O desengano do prioiro...), poesía (Bocarribeira, Xeórxicas do pan) e ensaio (Guía de Galicia, Pelerinaxes, Ensaio histórico sobre a cultura galega, Polos vieiros da saúde...) Os riscos fudamentais da cosmovisión oteriana, que comparten os homes do grupo Nós ourensán, son: 1) Humanismo e romanticismo. A obra de Otero é a dun humanista; feita na percura da totalidade do ser humano, nunha actitude de comprensión e tenrura. Don Ramón ten tamén un talante liberal; pero un liberalismo moral, máis que o liberalismo económico ou político do capitalismo. Asemade, Otero foi un home fondamente romántico; sentíase coma "unha vella pantasma do dezanove". Idealizaba aquela sociedade dos señores; pero non polos seus privilexios, senón pola súa gallardía fronte ao economicismo dos filisteos que ridiculizou Risco. 2) Amor á terra e galeguismo visceral. O amor á vida, ao ser humano e todo o sensíbel fai de Otero un gozador da amizade e da natureza. Intimamente vencellado á terra e ao cosmos, o mundo e o ser humano fúndense nel de xeito singular, levándoo a unha verdadeira veneración pola terra en harmonía con todo o cosmos. O galeguismo de Otero Pedrayo é o resultado da súa entrega incondicional a un pobo e unha terra: Galiza. Un galeguismo que deriva da consciencia do drama de Galiza, que fai ferver nel o sentimento patriótico: "Soio se pode chegar a ser universal facéndose donos da terra da nosa redención: Galiza" (A terra prometida). Por iso escribiu Carvalho Calero: "Nada galego é alleo a Otero Pedrayo". 3) Unha cosmovisión relixiosa cristiá-católica-galega. A cosmovisión relixiosa cristiá de don Ramón está no cerne da súa concepción do mundo e de toda a súa creación literaria. Era un home de fonda fe relixiosa, popular e ilustrada; tiña a fe dun labrego e a capacidade de análise dun teólogo. Ese cristianismo tiña unha identidade católica; pero isto representaba para el algo máis que unha cuestión de credos, era unha cuestión de talante: católico é "universal", Otero contrapón o espírito de liberdade fronte á que considera a tristeza fatal e ética do luteranismo, como reflicte en Fra Vernero. Outro tema importante nel é o da morte e o alén, do quefalarei noutra ocasión. En fin, Otero interpreta o cristianismo comoa alma do pobo galegona súa historia; así o manifesta no Ensaio histórico sobre a cultura galega: "No cristianismo atopou Galiza a verdadeirapatria do seu espírito". Os tres persoeiros máis significados da xeración Nós son, sen dúbida, Risco, Otero Pedrayo e Castelao. Os primeiros forman parte do grupo ourensán e o último viña de Pontevedra con outros persoeiros como Cabanillas e Losada Diéguez. Vicente Risco (Ourense 1884-1963). Foi a cabeza pensante do grupo Nós e o primeiro ideólogo do nacionalismo. Carvalho Calero chegou falar en Nós (131-132) da "xeración de Risco". Logo veu o seu abandono do compromiso galeguista co golpe de Estado e coa represión franquista. Pero o máis xenuíno e rico de Risco foi o seu aporte á cultura galega; desde a Teoría do nacionalismo galego até novelas coma O porco de pé e outras narracións. As características fundamentais da cosmovisión risquiá son: 1) Romanticismo antimoderno. Atlantismo versus decadencia de Occidente. Risco considera a loita galeguista dentro da tradición romántica; condena o s.XX como expresión do maquinismo e o economicismo que afoga o espírito humano; a cultura dos filisteos, da preocupación económica por riba de calquera outra valor (O porco de pé). O seu atlantismo nace da concepción da decadencia de Occidente. A vella Europa esmorece no mediterraneismo, Galiza e Portugal teñen a misión histórica de recompoñer para o futuro a civilización atlántica (Las tinieblas de Occidente). 2) Galeguismo/nacionalismo e celtismo. Risco foi o primeiro teorizador do nacionalismo galego. O seu nacionalismo ten máis razóns espirituais/culturais que políticas, aínda que estivese mergullado na acción política: "Ser nacionalista é querer esperta-la alma dun pobo... é querer erguer un pobo que se teña en pé; consciente e dono de si, emancipado, maior de edade" (A ideoloxía do nacionalismo en esquema). No pensamento de Risco, o obxectivo final é a creación dunha civilización celta-galega, e contribuir á civilización universal na Europa decandente. 3) Ruralismo: o vencello do pobo galego coa terra. Risco estivo desde a súa mocidade contra o cosmopolitismo moderno e mantivo toda a súa vida a oposición entre o campo –berce da identidade galega– e a cidade. Para el, a sociedade galega é un exemplo de sedentarización rural, organizada nas parroquias. O Risco galeguista estabelecerá un íntimo vencello entre relixión-terra galega-nación: un verdadeiro sentimento relixioso que vencella o pobo galego coa súa Terra. A minoría entusiasta da época Nós estaba sensibilizada na afirmación e defensa dos dereitos de Galiza como nación e do seu pobo como suxeito histórico-político 4) Misticismo e espírito relixioso: o catolicismo é a esencia da Galiza e a salvación de Europa. Risco era un home hiperrelixioso, cun tradicionalismo que o levaba a caer en posturas supersticiosas. Para el, a fe relixiosa é un requisito indispensábel para a élite nacionalista chamada a liberación salvadora da Galiza. CASTELAO (1886-1950). Castelao é unha das meirandes figuras da historia galega, o símbolo moderno da identidade galega. Por iso, ten moito máis recoñecemento popular que ningún outro persoeiro galego, a carón de Rosalía. "Rosalía e Castelao constitúen a diarquía no corazón dos galegos", escribiu Carvalho Calero. O pobo viuse reflectido na nobre pluma de Daniel e acollido no seu xeneroso corazón. Foi debuxante, escritor e político; home de acción, artista e pensador a un tempo. a) A obra plástica. Subordina a expresión plástica á súa opción moral. "Eu non teño vocación de estupefaciente", dixo. Desta aposta saíron Nós, Cousas da vida, ou os Álbumes de guerra. b) A obra escrita. Está feita cun estilo limpo e elegante, clásico: Un ollo de vidro, Cousas –que nos abriu a moitos á realidade galega–, a novela Os dous de sempre e o ensaio Sempre en Galiza– obra de política e de pensamento a un tempo–. c) A obra política. Coa proclamación da segunda república española, Castelao desprega unha forte actividade política, concretada na creación do Partido Galeguista; elixido deputado loita por un Estatuto Galego. O compromiso político de Casteo non se desenvolveu só coa palabra, senón coa súa pluma (Sempre en Galiza) e co seu debuxo (Álbumes de guerra). O pensamento de Castelao, coma parte do de toda a xeración Nós, ten unha vixencia hoxe, que poderiamos resumir nestes puntos: -Descubrir a Galiza como un pobo con identidade propia e unha terra de seu. -Unha identidade que ten o seu compoñente principal na lingua galega. - Nacionalismo: necesidade dunha política galega, feita por galegos, ao servizo do país. - Un nacionalismo non racial nin racista, antiimperialista e pacifista, solidario con todos os pobos. - Anticaciquismo, para que o pobo galego fale por si mesmo. - Xenerosidade existencial e compromiso fondo co seu pobo. - Compromiso coa natureza por riba da economía. ..