A malla. Recuperando unha tradición de traballo colectivo

Omundo rural ten o seu propio espazo temporal. Os traballos agrícolas marcaron, e aínda hoxe marcan, un calendario dominado polas estacións do ano que indican, por exemplo, o momento da sementeira ou da seitura. A introdución de maquinaria moderna e os cambios que se introduciron nos cultivos mudaron as rutinas anuais non só das familias senón tamén da propia comunidade. O verán segue a ser a época de máis actividade. Durante os meses de xullo e agosto concentrábanse a maior parte de actividades das que dependerían as familias o resto do ano. O aproveitamento das terras estaba ligado ao uso que se facía delas tendo en conta as posibilidades que había en cada casa e contando coa propia colectividade. Un dos seus usos estaba no cultivo de cereais, como por exemplo o centeo ou o trigo, e había momentos puntuais en que se precisaban máis mans para conseguir rematar a tempo, coa climatoloxía a favor, para que tivese éxito. O caso máis característico era o da malla, a operación que se realizaba para separar o gran da palla. A evolución da malla A historia da malla vai ligada á do propio emprego dos cereais como alimento básico. Foron un elemento fundamental que levou ao sedentarismo na civilización e permitiu o desenvolvemento de núcleos habitados. Da súa presenza dan conta na Galiza os asentamentos castrexos, as primeiras aldeas do país, con achados importantes como o de muíños de man. Daquela, o proceso da malla non contaba con ferramentas específicas, polo menos na cultura castrexa, e debeu consistir nun simple bater do cereal contra o chan, ou contra unha pedra aplanada, colocada de maneira angular. O paso seguinte foi a implantación, primeiro, do golpeo no cereal cun pau para evolucionar ao sistema de mallo, que consistía en dous bastóns atados por unha correa, o que multiplicaba o efecto do golpe, e a formación de equipos de homes sincronizados batendo para separar o gran. Formando dúas filas enfrontadas, cada unha de cinco ou seis homes, cada unha mallaba alternativamente sobre o cereal a un tempo, compasadamente e de maneira rítmica, desprazándose lateralmente para percorrer todo o airado. Ao tempo, as mulleres colocaban lenzos para impedir que por efecto dos golpes o gran saltase fóra da aira. De cando en vez, os malladores paraban o mallado, e chamábase polas mulleres (espalladoras), ou incluso nenas ou nenos, que sacudían a palla para que acabase de separarse o gran e a puxa ou muíña, varrían a aira e afastaban o gran e a puxa da palla. A continuación o gran era recollido e medido, segundo a medida do lugar (como o ferrado ou a tega). Logo era cribado con peneiras para quitarlle os derradeiros restos de po, palla ou areas e rematar nas arcas ou nas tullas. Este método chegou nas aldeas galegas até o século XX e hai testemuñas del, por exemplo, en textos literarios do século XVII e, máis recentemente, no documental O Carro e o home dirixido por Antonio Román e guionizado entre Xaquín Lorenzo e o propio Antonio Román. Esta última obra foi rodada en 1940 e estreada en 1945. Os mallos caeron en desuso a causa da aparición e do acceso do campesiñado ás maquinas de mallar, que facilitaban o traballo e reducían o número de horas que levaba o proceso. Porén, o número de persoas necesarias para realizar este labor seguía a ser importante e precisaba da colaboración veciñal. A malla en primeira persoa Aínda quedan testemuñas dese modelo de malla que contan como se desenvolvía. É o caso de Manuel Blanco, xerente do Museo Etnográfico da Casa do Patrón na parroquia lalinense de Doade (Deza). De familia de caseiros, aínda lembra as mallas nas que participou co seu pai e a súa nai. "É o traballo comunitario máis importante que houbo na Galiza interior, con diferenza, durante centos de anos", sinala en conversa con Sermos Galiza. Entre os recordos que ten figura o papel que xogaba ese momento nos habitantes das aldeas. "Había veciños que non se falaban por calquera motivo, mais estaban nas mallas dos demais aínda que non se levaran ben", relata Blanco. Na malla non todo o mundo tiña o mesmo papel. "Había sitios específicos, como era o caso de estar diante da máquina e sacar a palla, un lugar moi complicado por tragar moito po", indica o xerente da Casa do Patrón, "ou botar a palla na cima do palleiro, cando estes eran enormes e había que subir por unha escaleira pasándoa cara arriba cunha galleta", engade. Previo ao comezo da realización da malla había que preparar o lugar onde tiña que realizarse: a eira ou aira, segundo a denominación do lugar. O músico lalinense José Iglesias Fernández lembra no seu blog que se "limpaba ben cunhas vasoiras feitas de xesta branca, e até se fechaban as galiñas durante o tempo que duraba para que non a ensuciasen e non andasen amolando entre os pés picando no grao. As fendas que había na pena tapábanse con bosta de vaca para que non se perdese o grao por elas". Iglesias achega un dato que se repite cando se fala da malla e que explica a razón pola que ten lugar no verán. "Se o traballo xa era duro de por si, aínda se facía moito máis ao ter que facelo nos días en que máis petaba o sol, durante os meses de xullo (e non lembro se agosto tamén), pois conviña que a palla estivese ben seca; se non era así, as máquinas de mallar atrancábanse". Blanco apunta, tamén, que o feito de facela "con moito sol" ten relación "coa facilidade que ten o gran de caer se está moi seco, ao mediodía mállase mellor que á mañá ou á tarde". Os mollos ou feixes de cereal xa estaban preparados e transportados desde os campos atados en medas. O primeiro traballo consistía en esparexelos pola eira coa espiga cara ao centro, formando o que se denominaba o eirado, que se puña a asollar. A axuda mutua exercíase desde o primeiro momento. "Así que chegaba o maquinista e prendía a súa máquina, aquilo convertíase nun rebulir de xente ao seu redor coma se fose un formigueiro", relata Iglesias, "uns na cima da meda botándolle os mollos ao maquinista (ou a cachola dalgún dos de embaixo que se estaban a rir deles), este abríndoos e meténdoos na máquina para debullalos, as mulleres recollendo o grao e poñéndoo enriba dunhas sabas de liño para acabar de limpalo antes de levalo para as tullas, os rapaces cuns puchos, recollendo o gran que saltaba fóra da máquina, os homes recollendo a palla e carrexándoa para o sitio onde outros facían o palleiro". A primeira evolución do mallo á maquina de mallar conseguiu igualar, en parte, o traballo do home e da muller. Vicente Risco explica na súa obra Etnografía: cultura espiritual (Bos Aires, 1962) que a malla "faise cáseque sempre por xente do lugar ou da parroquia, por axuda. Antes mallaban con mallos (...) facíana os homes e ao concluíren unha volta chamaban ás mulleres coa chamada clásica de 'mulleres á aira!'. E viñan elas para remoeren e quitaren a palla e para erguer ou limpar o pan, cando vai aire, con cribos ou peneiros". Co tempo mudou e xa, daquela, admite que "hoxe faise, polo regular, con máquina, primeiro a que chaman malladora e despois a limpadora, de maneira que homes e mulleres traballan xuntamente, e a operación require a mesma ou máis xente que cando se fai con mallos". Rematado o traballo, chegaba a socialización. A solidariedade social completábase con comidas comunais, fornecidas polos donos do cereal ou polo que traía cadaquén e que consistía, segundo o músico lalinense, en "tortilla, chourizos, lacón cocido, polo frito, queixo daquel duro coma unha pedra pero que sabía a gloria". Malia o canseira, tamén aparecían os xogos e a festa até ben tarde, para recomezar o labor ao día seguinte, de novo ben cedo, almorzando ao raiar do sol. O traballo era duro. Manuel Blanco lembra que o po que se levantaba producía "dificultades para respirar" ademais de que cando se levaba a palla ao palleiro "a metade caíache polo cabeza e polo corpo enteiro, proíache todo!". Desaparición e recuperación A malla seguiu, co tempo, o mesmo camiño que outros labores do campo na Galiza. Se os mallos caeron en desuso a causa da aparición e o acceso do campesiñado ás maquinas de mallar, o propio proceso de separar o gran da palla converteuse nun traballo individual coa chegada doutras máis modernas que facilitan que unha persoa realice todo o proceso. Aínda así, até mediados dos anos 70 aínda se coñeceron mallas e delas hai constancia nalgúns álbums familiares de fotografía. "Coa fin da malla rematou tamén a socialización que implicaba", sinala o responsábel da Casa do Patrón, "unha aldea non é unha cidade, é un espazo onde o tempo é diferente, podes falar e relacionarte cada día, mais agora cada vez hai menos elementos para coincidir", asegura. Nun intento de recuperar os costumes tradicionais galegos, diversas asociacións veciñais e concellos comezaron a recuperar a malla dedicando unha xornada dentro das súas actividades culturais e festivas. Así, en 1992 inicia a súa andaina a Festa da Malla de Meira (este ano será o 27 de agosto) e súmanse, co tempo, outras como no municipio dezao de Lalín (19 de agosto nesta edición) ou noutros como Lobios (comarca da Baixa Limia) que reuniu ducias de persoas o 5 de agosto. Da listaxe entran e saen localizacións que iniciaron e realizan a fesa de maneira intermitente, como A Capela (comarca do Eume), O Incio (comarca de Sarria), A Mezquita (comarca de Viana) ou O Grove (comarca do Salnés). O interese por estas celebracións ten unha parte lúdica e outra "de aprender aos novos para que non esquezan as tradicións", clarifica Manuel Blanco. Na que organiza en Lalín, recréase de forma fidedigna por orde cronolóxica a malla á pedra, que xa se practicaba nos antigos castros galegos; a malla con manlles; a de malladoira manual; a de máquina, motor e aventadoras; e, finalmente, a malla con tractor. Comeza co carrexo dos mollos e a feitura da meda, acompañada dunha mostra de artesanía galega, dunha exposición completa de malladoiras e motores, e doutra de pinturas vencelladas ao proceso de elaboración do pan. Posteriormente, recréase a malla cunha posta en escena na que participan as veciñas e veciños de Codeseda, na parroquia de Doade, e xente doutros lugares de Lalín. Ao rematar, entrégaselle o premio anual á muller e ao home mellor vestidos de época. A continuación, ten lugar a comida de confraternidade baixo a carpa ao aire libre, con vistas do val do Asneiro, e pola tarde continúa a festa co Serán da Malla, no que participan varios grupos folclóricos de Deza. Porén, Blanco alerta de que moitas destas festas son puntuais ou non conseguiron asentarse. "En Allariz había unha moi bonita que se deixou de facer despois da pandemia", pon como exemplo. Malia os apoios públicos cos que contan as asociacións, a recreación non é doada. "Quen máis traballa nestas festas é a xente maior e cada ano queda menos. Os novos non son moi partidarios de continualas", asegura o responsábel da Casa do Patrón. No seu caso considera que teñen unha "vantaxe ao traballar desde o inicio cun grupo de mocidade relacionado coa música tradicional, Os Trasnos". Por este motivo, a de Doade consegue reunir cada ano, participando no propio proceso da malla, máis de 70 persoas vestidas de época.