O 46. Un contexto político

A miúdo tense falado xa para estes anos dun partido moderado enfrontado a outro progresista, e a tal nomenclatura inducido a erros interpretativos e a dificultades para valorar a dinámica política. Na realidade, non había tais partidos senón informais agrupacións parlamentarias detrás de líderes que eran quen de xuntar ao seu redor un feixe de parlamentarios. Algúns teñen falado de partidos de notábeis para describilos, mais aquí preferimos consideralos como agrupamentos personalistas sen apenas disciplina de grupo e, xa que logo, moi dados á fragmentación. E a estas alturas de mediados de 1843, os progresistas estaban moi divididos. Dunha banda situábanse os partidarios do rexente Espartero, os chamados “ayacuchos”, porque moitos participaran na célebre batalla, aínda que non don Baldomero. Dominan os militares, entre eles o lucense marqués de Rodil, xefe de goberno na segunda metade de 1842. Doutra, un feixe de políticos civís, igualmente identificados coas ideas do progreso, mais contrarios ao que entenden como unha deriva autoritaria e militarista de Espartero. O bombardeo de Barcelona, en decembro de 1842, creba definitivamente a unidade. A combinación entre o temor diante dun posíbel acordo de comercio con Gran Bretaña, valorado lesivo para a nacente industria catalá, e o sempre activo mundo político da capital do Principado, xerara un levantamento que agora se reprimía con enorme dureza. Na onda destes feitos sitúase a intervención de Olózaga, un dos progresistas descridos de Espartero, coa que abriamos estas liñas, que solta no Congreso a súa particular bomba dialéctica: “Dios salvará al país, y salvará a la Reina”, unha metáfora que naquel contexto interprétase como o definitivo afastamento dunha parte moi significativa dos progresistas do que fora seu líder, o seu “espadón” Espartero. Mentres, os “homes da moderación”, a agrupación dos moderados desaloxada do poder en 1840, frotan as mans porque ollan unha posibilidade de colaboración co progresismo antiesparterista para pór fin á rexencia. Úneos un inimigo común e xuntos lánzanse contra del. O mes de xuño de 1843 contempla múltiples levantamentos de signo antiesparterista. Nunha liña de acción que ven da francesada, érguense xuntas de goberno nas principais poboacións que asumen temporalmente o poder político. Contan coa presenza de mandos militares tanto moderados como progresistas, de civís coa mesma significación e, moi importante, de agrupacións da Milicia Nacional, o corpo de cidadáns armados que encarna a figura do home liberal progresista que entrega unha parte do seu tempo á defensa da orde constitucional, que consideran atacada polos ayacuchos. En definitiva: antes de cumprírense tres anos do seu acceso ao poder, os progresistas que tiñan en Espartero o seu ídolo e o seu guía, e as milicias da Nacional que o aclamaran como o seu heroe en 1840, viran armas contra del e fano tendo como aliados uns moderados encantados coa división que ollan nos seus tradicionais opositores. A recente entente, unha vez desaloxado o rexente e camiño do exilio inglés, bautízase como “partido parlamentario”, un nome que traduce a vella aspiración de conformar unha única agrupación que dea voz ao país liberal e evite un pluralismo considerado perigoso por desintegrador e xerador de divisións. Mais, como adoita acontecer, unha vez desaparecido o inimigo común a alianza fai augas polas diferencias entre os seus integrantes, e aquí o papel de Galiza vai tornar protagonista. Desde Catalunya (Barcelona, Girona, Reus, Figueres), mais tamén desde Zaragoza, Almería ou León, uns progresistas descontentos coa marcha e as decisións da coalición e co goberno que encabeza o progresista Joaquín María López, defenden coas armas a idea dunha Xunta Central que permita dispor dun marco de expresión das opinións das provincias, que afonde nos contidos máis progresistas da coalición e evite calquera posibilidade de supremacía moderada. Hai aquí un certo sabor federalista, que vén xa desde as xuntas locais de goberno de 1808. E neste intre toma forza o papel de Vigo, que apoia con decisión á Central, igual que o fai, se ben con menos folgos, Ferrol (en Compostela, Pontevedra, Ourense ou Lugo os intentos insurreccionais abórtanse mesmo antes de comezaren). Galiza dera meses antes azos á alianza contraria a Espartero, mais agora, desde a cidade olívica, rectificábase cunha mobilización armada rapidamente reprimida polo exército. O interesante do caso é que unha parte do país é xa consciente de que os progresistas pegaran un tiro no pé ao aliárense cos moderados por derrubar a Espartero, e agora ollaban como aos poucos estes gañaban espazos e influencias na Corte, unha vez proclamada a maioría de idade dunha Isabel II rodeada de xente do autoproclamado partido da orde. E todo cunha agrupación progresista debilitada polas fendas entre os partidarios de Espartero, os que optan por perseverar na alianza cos moderados e os convencidos de que esta opción leva, por forza, a que sexan os liberais de dereita os que rematen por facerse co favor da raíña, a chave mestra que permite o control do goberno. Os feitos evolucionan con moita rapidez. O levantamento vigués reprímese entre outubro e mediados de novembro de 1843, con acusacións de que en proporción ao seu número de habitantes, a cidade é a más revolucionaria de España. Avanzado novembro, o ruxerruxe a respecto dunha necesaria reorganización da Milicia Nacional toma forza, o que non é senón a confirmación de que a coalición antiesparterista do alcumado “partido parlamentario” está a virar a prol dos moderados, que ollan con moita prevención a figura do civil armado na defensa da constitución, que pola contra é un alicerce de identidade fundamental da cultura política progresista. Para fins de ano, a prensa afín aos moderados fala xa dunha coalición desfeita, do imprescindíbel que resulta a disolución (xa non reorganización) da Milicia Nacional e de que a colaboración puntual cunha parte dos progresistas dáse por rematada. As cartas póñense boca arriba, e a agrupación que ten en Ramón María Narváez o seu home forte, reclama para si todo o poder. Pola súa banda, a prensa progresista recoñece que os danos colaterais de expulsar a Espartero foron importantes e urxe a retomar a unidade perdida para evitar unha supremacía dos moderados. Entón ninguén o sabía, mais xa era demasiado tarde: a Década Moderada estaba a piques de comezar. É un galego de Viveiro, Nicomedes-Pastor Díaz, quen mellor define, desde unha posición moderada, o que está en loita e por onde camiñan as intencións. Don Nicomedes toma o relevo de outros viveirenses (Vicente Manuel Cociña e Luis de Trelles) e dun betanceiro (Tiburcio Faraldo) que puxeran en pé n’A Coruña El Centinela de Galicia, o voceiro no país da coalición antiesparterista de 1843. A idea forte que sostén a súa argumentación é que o país entrou nunha etapa postrevolucionaria: a revolución está feita, o Antigo Réxime superado e o que cómpre agora é organizar a nova sociedade erguida sobre a francesada, a guerra civil de 1833-1839 e os sucesivos levantamentos (1835, 1836, 1840, 1843) con protagonistas tanto militares como civís. O de 1843 debe ser o derradeiro, as armas calar e os ánimos acougar para construír o mundo posterior á revolución. Logo da exaltación e do avance rápido, cómpre parar, abeirar as disputas ideolóxicas e preocuparse polo benestar material. O español, di Nicomedes-Pastor, é xa un pobo “revolucionariamente regenerado”, fillo da revolución, e por aquí xa non hai máis camiño que percorrer. Logo de destruír o que toca é construír, poñer en pé un sistema político estábel e unha economía en liña coa dos países europeos máis avanzados. A diagnose parte de que en España sobra autonomía local e falla centralización. Non hai un verdadeiro estado, senón “50 oligarquías soberanas” polas importantes atribucións que recaen nas deputacións e nos concellos, que cómpre diminuír a prol dun poder central que, vía administrativa, actúe en todos os recunchos do país. Desde 1808 as periferias e os poderes locais impuxeran a súa lei, e agora era tempo de centralizar, de crear unha Administración con maiúsculas, musculada e activa, que responda a un único centro de mando e que se impoña a calquera tentativa que contraríe a unidade e tenda a esfarelar o poder político. A descentralización equivale a desorde e a anarquía, a división, mentres que a centralización preséntase como sinónimo de perfección e de progreso. A falla dunha autoridade central con capacidade para actuar no territorio, é a característica primeira dos pobos incivilizados e, pola contra, a súa presenza un síntoma civilizatorio. A revolución trouxera a liberdade, mais agora había que embridala coas pingas precisas de orde e coas doses imprescindíbeis do principio de autoridade. Precisábase un goberno con capacidade de gobernar. Menos política, menos ideoloxía e máis administración era o que os moderados sinalaban desde 1844 como o seu marco de acción. A construción dunha administración centralizada, e do feixe de ordenamentos legais que a desenvolven, foi seu principal obxectivo e súa grande obra. E a isto aplicáronse teimudos: derrogan a Constitución de 1837 e estabelecen a de 1845, crean un novo sistema tributario, promoven unha lei electoral que reduce drasticamente o número dos que teñen dereito de voto, disolven a Milicia Nacional e erguen a Guardia Civil (un corpo militarizado, centralizado e de obediencia xerárquica), promulgan unha nova lei de concellos e deputacións que reduce o seu carácter representativo (“Deixemos as alcaldías / pra quen as sepa servir, / e vaia a coidar o gando / o que non sabe escribir”: El Centinela de Galicia, 16.12.1843), estabeléceos como entidades administrativas sen iniciativa política e sométeos a unha dependencia directa de alcaldes e gobernadores civís de nomeamento gobernamental, erguen unha nova, e moi restritiva, lei de prelo para manter controlada unha prensa até entón vizosa e creadora de opinión, etc. Narváez explicouno claramente: “La imprenta periódica, de escuela de moralidad, vehículo de ilustración y medio de pública enseñanza que debiera ser, no está siendo (...) otra cosa que motivo constante de escándalo y tea arrojada todos los días a la sociedad indefensa para abrasarla y combatirla”. Na ecuación característica do liberalismo de orde e liberdade, a primeira gañaba un espazo que perdía a segunda. E o liberalismo progresista, xa convencido do fatal resultado da súa pasada alianza cos moderados, tenta reaccionar de acordo ao seu habitus armado, mais sen éxito: os levantamentos de Alacant e Cartagena fracasan, mentres que os programados para Zaragoza e Galiza nese mesmo mes de febreiro de 1844 morren mesmo antes de comezaren. Xa entón fálase que que por detrás destas intentos hai apoio inglés, en referencia a un Espartero exiliado en Londres. E neste ronsel sitúase o 46 galego. Rematar coa “ditadura” de Narváez, derrogar o novo sistema tributario ou impedir o casamento da raíña cun estranxeiro, forman parte dos argumentos do militar progresista Miguel Solís e dos seus apoios en Lugo, Compostela, Pontevedra ou Vigo. Mais a isto súmase, como é coñecido, un chamamento á defensa da singularidade histórica de Galiza que nega o abafante centralismo. Son os provincialistas, con réplicas tamén en Aragón ou Catalunya, convencidos de que a construción estatal dos moderados afoga e, ao tempo, drena cara ao centro as enerxías da periferia, coa definición dun modelo político de costas á pluralidade española e peninsular. O 46 galego, do que hai sospeitas que formaba parte dun proxecto de maior radio que tiña en Espartero a súa principal baza, fracasa afogado polo lume e ferro que recreou Manuel María, e con el unha alternativa posíbel ao proceso político en marcha.