Xosé Fortes. A valentía era enfrontarse á ditadura

Hai moitas datas de referencia, pero en 1953 cos Estados Unidos asínanse os acordos de instalación das bases militares (Torrejón, Zaragoza, Morón e Rota), supúxolle algún cambio á ditadura? Conseguiu a contrapartida de entrar na ONU, que até entón España non estaba admitida, e aos americanos o que lles importaba era poder controlar o Mediterráneo e ben pouco que houbese unha ditadura. —Nese ano vostede inicia a carreira profesional de militar, que o motivou? Rematara o bacharelato e non tiña posibilidade ningunha de estudar a carreira, apenas recibía unha axuda de orfandade moi cativa. Tiña máis ambición que facer Maxisterio, que o fixen, pero tiña o camiño de ingresar na Academia en Zaragoza e aos poucos anos xa estaba destinado en Pontevedra. E despois xa tiven oportunidade económica de estudar a carreira de Historia por libre. —A detención dos militares da Unión Militar Democrática prodúcese en 1975, cando empezou vostede a ser unha persoa sospeitosa? Nunca me tiveran por “un dos nosos”, porque aquel non era un Exército nacional. Douche algunhas pinceladas da época. Lembro que a pouco de saír tenente, houbo un acto político no Teatro Principal de Pontevedra, con presenza das autoridades civís e militares da época. Da miña unidade mandaron catro persoas e doutras unidades máis, todos mesturados coa xente da Falanxe. E rematando o acto comezan a cantar o “Cara al sol” [o himno falanxista] e vexo todos os meus mandos co brazo en alto. Nin cantei nin erguín o brazo, porque era un himno político, e dinme conta que aquel era un Exército do Movemento, non dun país. Lembro despois, estando en Parga, no 66 ou 67, cando organicei unhas conferencias cos alféreces de milicias: Arcadio López Casanova era alumno meu e falaba de lírica galego-portuguesa, Antón Santamarina sobre o galego, outros sobre a Pardo Bazán ou Otero Pedraio, eu din unha sobre Napoleón e a Revolución Francesa pero o xeneral prohibiunas cando chegamos a Valle-Inclán: “Até aquí chegamos: Valle-Inclán está no inferno!”. Asistían moitos soldados e mandos, e decateime de que había unha ruptura clara entre os que fixeran a guerra e os que saíramos da Academia. Xa o observara en Zaragoza, cando un tenente, Miguel Alonso Vaquer, dunha familia de militares, escribiu uns artigos ben duros contra a falta de nivel dos militares, e poñía exemplos da súa incompetencia profesional: como artilleiros non sabían que era un ángulo ou unha táboa de logaritmos. Cesaron todos os da revista Reconquista onde escribira. Había excepcións pero a maioría dos militares e mandos da guerra apenas tiñan o bacharelato. E esa diferencia xeracional foise abrindo máis e máis co tempo. —Houbo despois unha ruptura dentro da xeración súa? Iso foi despois do Proceso de Burgos, en 1970. Era un xuízo militar, no que Mario Onaindía berra “Gora Euskadi Azkatuta!”, o público canta o “Eusko Gudari” e no tribunal algún militar sacou o sable. Aquel xuízo, que se planificara como o grande escarmento para ETA, liquidouse tendo Franco que indultar todas as penas de morte pola presión internacional e de todos os bispos menos un. Daquela cen capitáns pedían que se mantivesen as penas de morte e Julio Busquets e outra ducia de capitáns en Barcelona fixeron un contramanifesto falando de amnistía parcial. Aquela igrexa era a do cardeal Tarancón que despois tamén nos axudou facilitando locais para as nosas reunións clandestinas… de Tarancón a Rouco case andamos corenta anos atrás! —Nese tempo que vostede relata, os grandes acontecementos foron en Chile o 11 de setembro de 1973 (o golpe militar de Pinochet contra o Goberno democrático de Salvador Allende) e o 25 de abril de 1974 (a revolución dos cravos en Portugal). A morte de Víctor Jara, o campo de concentración no Estadio Nacional, o bombardeo pola aviación do Palacio Nacional… deixounos impresionados. Para a maioría dos militares foi unha disxuntiva: uns reafirmándose no Exército como titor da política e outros defendendo que un corpo armado non debe intervir en ningún caso e sempre estar ao servizo do Goberno. Se se subleva contra o Goberno, faino contra o país e convértese nunha ditadura. Cando Chile, distinguiuse unha oficialidade demócrata, minoritaria, e a franquista que se regodeaba na mesma idea de “alzamento” de 1936. Pensa que os militares moi dificilmente podiamos saír ao estranxeiro, nin se podía viaxar sen permiso militar, eramos como mineiros cunha lanterna na fronte… e o 25 de abril en Portugal foi o que abriu os nosos ollos definitivamente. Comezamos a movernos, a pasar a Portugal, a viaxar por España, a ver a uns ou outros compañeiros. O verán de 1974 foi o máis movido das nosas vidas, onde falamos con todos e montouse a Unión Militar Democrática (UMD). Representabamos os que non se identificaban cos da guerra, e aínda que moitos seguían no ronsel admirador de Franco, admitían que as cousas debían mudar para “achegarnos a Europa”. Até ese verán falabamos moito, Avergoñábannos moitas cousas pero non facíamos nada, e foi cando petamos na mesa: “Ou facemos algo ou estamos apoiando a ditadura”. A imaxe que usei era a de “mollar a pólvora deste exército azul”. —Foi unha organización de vida efémera, pero politicamente relevante. Eramos algo cridos, pensabamos que a lectura convertería a xente en demócrata e antifranquista, e aos que queríamos achegarnos fixémoslle unha bibliografía básica de 36 libros (demasiado para militares que en xeral eran pouco de libros), de maneira que o que ingresaba na UMD tiña que ter esa mínima información. Eramos unha organización clandestina, e tiñamos a idea de que se pasabamos de cen oficiais naquel verán a cúpula militar non se atrevería a procesarnos. Vista a experiencia reafirmeime na idea de que a virtude que define unha persoa é o valor, o rebelarse contra a inxustiza, sexas traballador de facenda, ou profesor de instituto a quen lle esixe que aprobe pola cara un alumno. A esa autoestima de facer o que consideres aturando presións chámolle valor e é importante na vida civil e imprescindíbel na militar. A miña sorpresa era que moitos oficiais cos que contactabamos estaban de acordo en todo pero non se apuntaban, “ti es un romántico, estou de acordo contigo, pero a min terán que pagarme o retiro” foron as palabras que me dixo un colega que sempre presumía que era moito máis avanzado ca min. —En 1975 prodúcese un acontecemento histórico que tamén cuestiona o réxime: a perda de case un 33% do territorio (o Sáhara Occidental) unhas semanas antes da morte de Franco, despois da Marcha Verde promovida por Marrocos. Saíuse vergoñosamente e creou un clima de derrota. Os militares franquistas non podían concibir que o poder político puidese dirixir o país sen a súa tutela. Con esa espada de Damocles transcorreu todo o período de conformación democrática e mesmo no 23-F os sublevados falaban dun Goberno civil presidido por un militar. Sempre pensaron que o poder militar era autónomo de calquera control civil, “o ministro que nos dea o diñeiro e nós decidimos o que facer”. Na Lei de Reforma Política de Adolfo Suárez, en 1976, todos os militares que estaban naquelas Cortes votaron en contra; antes de aprobarse a Constitución hai un amago de golpe militar (a Operación Galaxia, xa con Tejero e con Ynestrillas) e a crise de debilidade política de Suárez quixérona cubrir cun golpe o 23 de febreiro de 1981. Suárez era un converso á democracia e tiña unha fe específica, con xestos políticos como o abrazo público a Arafat ou a relación cos Non Aliñados,… que proían en moitos niveis, ou chocaba coa Igrexa, por exemplo, coa aprobación da Lei de Divorcio. Todo iso xuntouse coa acción intensísima de ETA (en 1980, 124 mortos, moitos deles militares) cuns funerais tremendos, ás veces con militares cantando o “Cara al sol” e zarandeando a Manuel Gutiérrez Mellado, a quen respecto, discrepando do meu colega da UMD Julio Busquets. Nós aconsellamos a Agustín Rodríguez Sahagún [ministro de defensa despois do 23-F] que tomase certas medidas, como evitar nomear Miláns del Bosch para a Capitanía Xeral de Madrid (nomeou Quintana Lacacci), ou que a aquel xeneral tolo, que estivera na División Acoirazada e antes fora paracaidista, Torres Rojas, tiña que cesalo ipso facto, ou nomear a Pinilla, que era dos nosos, para dirixir a Academia. Algunhas desas medidas axudaron a evitar o desastre do 23-F, que aínda así conseguiu obxectivos políticos, como a Lei de Harmonización do Proceso Autonómico (Lohapa) feita para contentar os militares. —O inicio da adhesión á OTAN de España, que comeza polo Goberno daqueles días presidido por Leopoldo Calvo Sotelo, entendeuse como vacina fronte a unha parte do Exército insurrecto. Do 23-F tamén se derivou o masivo triunfo do PSOE de Felipe González en 1982 con 202 deputados. González fixo unha lei decisiva de defensa nacional en 1984 que lle quitou todo o poder autónomo á denominada Junta de Jefes de Estado Maior (Jujem) que pasou a ser un organismo asesor do Goberno. Aí rematou a idea da “autonomía do poder militar”, que durara, segundo explica o historiador Muñoz Bolaños, dous séculos. Este Bolaños gaba moito a importancia da UMD, aínda sendo minoritaria, á hora de romper na sociedade a idea de monolitismo político dos militares. A nós, condenados en Consello de Guerra que botamos presos durante un ano, tivéronnos que reingresar en 1986, incluíndonos retrospectivamente na amnistía de 1977. Aínda que o recoñecemento definitivo, con algúns dos compañeiros xa falecidos, foi con Carme Chacón de ministra de Defensa cando o Congreso, coa abstención do PP, concedeunos a catorce membros da UMD a Medalla ao Mérito Militar. Pasaran máis de 30 anos.