"¡Viva la unidad antifranquista!"

Benjamín García Diéguez, alcumado “O Largo”, nado en Barbeitos (Rodeiro), desertor do Tercio, uniuse a Ramón Sánchez coñecido como “Areán”, por ter nacido nese lugar da parroquia de Az (Rodeiro), fuxido dende o golpe. Contactaron co grupo de Salvador Valcárcel “Recaré”. Repartiron panfletos contra a ditadura na feira de Lalín e fixeron pequenos atracos. Denunciados por un veciño de Alperiz (Lalín), presentáronse na súa casa e executárono. Para obrigalos a entregarse detiveron a muller de Areán, a filla de dous anos, e os pais de Benjamín. Sen resultados, soltáronos. A pesar da caída de Recaré en abril de 1939, a agrupación seguiu operando até que en novembro detiveron a Benjamín en Ponte Pedroso (Rodeiro), morrendo o sarxento José García Docampo na operación. “O Largo” foi executado o 28 de agosto de 1940. Ramón Sánchez logrou escapar e refuxiouse na fronteira portuguesa onde se dedicou ao contrabando. Foi detido en Pazos (Cadós) en setembro de 1940. Condenado a morte, foi executado en Ourense. Co desmembramento da cuadrilla do “Largo” non remataron as accións dos fuxidos, o grupo de Celso Faílde, Román Faílde e José Calviño seguiu actuando na primavera de 1941. Foron localizados no verán: Celso foi detido en xuño, Román asasinado o 28 dese mes e o 16 agosto apresaron José Calviño. Oito dezaos acusados de ser enlaces da guerrilla foron detidos en 1940 e procesados por auxilio á rebelión en Ourense en decembro do ano seguinte. A organización da guerrilla A reorganización do PCE e da CNT en Galicia partiu do destacamento penal das minas de Fontao (Vila de Cruces). Os presos políticos da colonia penitenciaria organizáronse valéndose da relativa liberdade de movementos da que gozaban. Logo da chegada de Víctor García García, no verán de 1943, o PCE estaba organizado nas minas, en Silleda, Bandeira, Vila de Cruces, A Estrada, Agolada e Lalín. O anarquista Desiderio Comesaña pasou polo penal, e Juan García Duran, o reorganizador da CNT, estivo empregado como vixilante das minas uns meses para fuxir da persecución policial. Presos de Fontao foron Ventura Álvarez Lombradero, que se incorporou a Agrupación Guerrilleira de Levante onde foi abatido en 1949, e Eugenio Rueda Perosanz. Este, en liberdade grazas a rendición de penas, uniuse ao seu cuñado Miguel Nicolás Esperante “Corcheiro”, acosado por falanxistas e Garda Civil, para crear a agrupación que había ser coñecido como “Os Corcheiros”. Rueda inspirou o personaxe de Roldan da novela de Valenzuela Era tempo de apandar na que se reflicte o ambiente das minas, o estraperlo do wolfram e a organización dos Corcheiros. Outra partida comandada polo asturiano Luis Blanco e o andaluz Diego Valero, tamén presos nas minas, foi sorprendida pola Garda Civil en xuño de 1944; no enfrontamento mataron o garda José Salgueiro e feriron outro. Foron detidos e executados dous anos despois. Adolfo Fernández Asorey “Alaparte” e José María Mosteiro “Ventura”, estaban activos en 1945. A cuadrilla de Ramón Parcero, Manuel Varela e José Agra, de Piloño, que fixo asaltos na zona do Ulla, foi detida en novembro. “Os Corcheiros” repartían propaganda nas feiras e entre militantes e simpatizantes na clandestinidade. O comunista Juan Troiteiro foi detido en xuño de 1946 cun deses panfletos: “Republicanos, Socialistas, Comunistas, Galleguistas, Anarquistas, UGT, CNT y todos los españoles antifranquistas, igual que en el catorce de abril de 1931, tenemos que luchar unidos hasta conseguir derrocar el Régimen Franquista, y rescatar la República que el traidor Franco, ayudado por Hitler y Musolini, nos arrebató brutalmente el día 18 de Julio 1936. ¡Viva la unidad Antifranquista! Viva la República y viva el Partido Comunista.” “Os Corcheiros” repartían propaganda nas feiras e entre militantes e simpatizantes na clandestinidade Despois do verán a agrupación volante da IV Agrupación comandada por Xanote, con “Corcheiro” e Rueda, asaltaron un falanxista de Az (Rodeiro) e o 14 de outubro detiveron na Saborida (Vilatuxe) oito ómnibus que ían á feira da Bandeira (Silleda) recadando máis de 150.000 pesetas. No atestado descríbenos como “sete homes armados, dous con arma longa e o resto con pistolas metralladoras, todos con bombas de man, dous deles cubertos con pasamontañas, con aspecto de non ser labregos, ben vestidos, con botas altas, pantalóns de coiro brich e gabardinas”. As forzas da Garda Civil abateron en Merlín (Agolada) Adolfo Fernández Asorey en xuño de 1947 e en decembro desarticularon un grupo que estaba creándose en Lebozán (Lalín) matando Benito González e detendo os enlaces. O brigada da Garda Civil Eleuterio Barahora foi condecorado por esas actuacións. Coa creación da V Agrupación do Exército Guerrilleiro en 1947 ao mando de Benigno Andrade “Foucellas” iniciáronse as accións na comarca en novembro cun asalto en Maceiras (Dozón) no que interviron José Remuiñán e Vicente López Novo, coa participación de “Corcheiro” e Rueda. En decembro sucedéronse outros asaltos en Sabrexos (Vila de Cruces) e Camposancos (Lalín). Ante a escalada das accións guerrilleiras, crearon en Lalín un Sector Interprovincial da Garda Civil. Ao mando do comandante Manuel Montero, contaba cuns corenta gardas especializados na loita contra a guerrilla, moitos deles de paisano, que se infiltraron entre os enlaces e crearon contrapartidas. Establecéronse novos destacamentos en Pardo, Vilatuxe (Lalín), Ventosa (A Golada), A Ponte Ulla (Vedra) e A Ponte Ledesma (Vila de Cruces). A represión da brigadilla, con máis de sesenta detidos, rematou coa resistencia armada na comarca O 10 de febreiro de 1948 suicidouse o que fora xefe da Falanxe de Vila de Cruces, Pedro Permuy, logo de que apareceran pola vila panfletos con frases ameazadoras. Ese mesmo día a V Agrupación, coa incorporación de Julio Bazarra, asaltou a casa de Marcelino González en Palio (Lalín) e executou o falanxista de Cercio (Lalín) Jesús Cuñarro Mosteiro, acusado de ter participado nos paseos de Pontevedra e da morte dun veciño republicano. Ao mes seguinte producíronse outros dous asaltos. Un en Cristimil (Lalín) coa intención de executar o falanxista Manuel Framiñán, que non puideron atopar. O outro, no domicilio de Baldomero Rodríguez de Sestelo (Lalín), reportoulles unha boa cantidade de diñeiro. A fin da guerrilla A agrupación dividiuse en dúas partidas: unha comandada por Vicente López; a outra, mandada por Miguel Nicolás da que formaban parte Florentino Menéndez e José Ramuñán, permaneceu na comarca de Deza. Este grupo intentou o asalto á casa dos irmáns Benito e Julio Rivas Fondevila en Siador (Silleda), sinalados participantes na represión, o 9 de abril. Os Rivas defendéronse, e aínda feridos lograron repeler o ataque, resultando ferido mortalmente no enfrontamento Miguel Nicolás, que foi rematado polos seus propios compañeiros. Coa morte de Corcheiro, as dúas partidas reunificáronse e, logo dalgunhas accións no Pazo de Oca (A Estrada), foron localizados o 19 de maio agochados nunha palleira en Loureiro, Luou, Teo. Abateron a Manuel Agrasar, Vicente López, Florentino Menéndez e Ricardo Fernández Carlés. “Foucellas” e “Ricardito” lograron fuxir. En xullo de 1948 foi desmantelada a partida de José Castro Prieto, que viña realizando asaltos en Agolada e Cruces. Castro, Domingo Argibay, encargado da compra de armas, e tres enlaces foron xulgados ao ano seguinte. O líder foi condenado a cadea perpetua, e os demais a penas de prisión. O 19 de setembro localizaron a José María Mosteiro “Ventura” en Carlín (Agolada) e matárono cando intentaba fuxir. A onda represiva que desencadeou a brigadilla, con máis de sesenta detidos, rematou coa resistencia armada na comarca. Desde novembro de 1948 sucédense os consellos de guerra contra os enlaces. O guerrilleiro Julio Bazarra Constela foi capturado e xulgado na Coruña en marzo de 1949 nun macroconsello de guerra con outros 45 procesados, presuntos enlaces, entre eles o comunista da Xesta (Lalín) José Villar Pájaro, acusado de ser o máximo responsable da guerrilla do chan, e outros antigos republicanos que xa foran detidos na represión que seguiu o golpe. Outra das apresadas foi Inés Blanco Donsión, acusada de bordarlle unha bandeira para a Agrupación, aínda que non chegou a ser procesada. O comandante Montero converteuse no home máis temido da Galicia central. No soto da comandancia, que estaba na súa casa, instalou unha checa que servía de local de interrogatorio. Varias testemuñas confirman que os que saían do soto cara ao calabozo levaban o rostro desfigurado e apenas podían andar O que había ser un dos últimos guerrilleiros que actuaban en Deza, o reloxeiro asturiano Antonio Fontao Montenegro, foi abatido pola Garda Civil de Vila de Cruces o 8 de xaneiro de 1949. Xusto un día antes de que un comando matase en Soutelo de Montes o xefe de Falange José Couceiro e a súa muller María Constenla; o que ocasionou as detencións de varios veciños de Lebozán e Arnego, acusados de prestar axuda aos autores das mortes. En resumo, máis dunha década de violencia, torturas, represión e morte. A propaganda da ditadura insistía nos anos de paz, esa paz dos cemiterios. Quedan moitos episodios por aclarar na historia da guerrilla de Deza, un dos máis sorprendentes é o achado dun cadáver no agro do Rizo de Fafián o 24 de maio de 1948. Tratábase de Crisanto Carbajo Enríquez, un mestre de Cubillos (Zamora) que na República fora delegado da Confederación Nacional de Mestres en Santander; detido e condenado, cumpriu condena en El Puerto de Santa María de onde saíu en liberdade condicional en 1941. Era Crisanto un dos guerrilleiros? Manuel Montero, o nome do terror A comezos de 1948 instalouse en Lalín o Sector Interprovincial da Garda Civil co obxectivo da persecución e eliminación da guerrilla, con xurisdición sobre o norte da provincia de Pontevedra e as comarcas lindeiras da Coruña e Lugo (Melide e Chantada). Para dirixilo foi designado o comandante Manuel Montero Galvache. Nacera en San Fernando en 1903 nunha familia de militares e gardas civís, participou na represión contra a guerrilla en Andalucía e Estremadura polo que foi ascendido a capitán en 1946. O comandante Montero converteuse no home máis temido da Galicia central. García Barros descríbeo como “home duro e rudo que se excedía no cumprimento de seu, non moi grato de ver e cuio soio nome facía tremer á xente”. No soto da comandancia, que estaba na súa casa, instalou unha checa que servía de local de interrogatorio. Varias testemuñas confirman que os que saían do soto cara ao calabozo levaban o rostro desfigurado e apenas podían andar. Borobó, nun dos seus Anacos, conta que Angel Mejuto “Lito”, de Pontecesures “foi sometido aos máis crueis interrogatorios en Lalín, que o seu miúdo e feble corpo de tísico non puido resistir. Tanto que ao pouco tempo de que o deixaran saír á rúa, sen cargos, morreu”. Manuel Montero é Montalvo, un dos personaxes da novela Acta de vítimas de Victorino Gutiérrez, que relata de primeira man o clima de violencia e terror que se viviu neses anos en Deza. O garda Manuel Rodríguez Carballo, do servizo de información, coñecido como “cerebro negro”, e o cabo Manuel Mouriño, xefe de la brigada de investigación, son lembrados con horror. Estes métodos de terror conseguiron desmantelar a estrutura de apoio da guerrilla. Montero recibiu a felicitación pública dos Concellos de Lalín e Silleda e o de Vila de Cruces solicitou para el a Cruz de Beneficencia en 1950. En xuño dese ano estaba programada e anunciada unha homenaxe ao comandante, que non chegou a materializarse. O Sector desmantelouse en 1952. Montero, xa Tenente Coronel, foi destinado á xefatura da comandancia de Áraba, e en 1957 pasou a mandar a de Ciudad Real. Finou en Córdoba en xaneiro de 1983.