'Santa Isabel', décima entrega do coleccionábel 'A historia marítima baixo as nosas augas'

O Titanic galego Viaxamos até a costa norte da ría de Arousa, dunha beleza espectacular, bañada por un Atlántico que foi testemuña muda ao longo do tempo de innumerábeis traxedias marítimas das que se lembran moi ben en Ribeira, Castiñeiras, Aguiño, Corrubedo… afoutos mariñeiros e valentes mulleres que compartiron a súa vida co océano e que encheron as páxinas da nosa historia marítima de actos heroicos, de esforzo e dunha fabulosa tradición oral ateigada de lendas e contos mareiros. A que segue é unha das que deixou maior pegada na memoria popular do Barbanza… O vapor correo Santa Isabel levantara áncoras do porto da Coruña rumbo ao de Vilagarcía de Arousa, apenas estreado o ano 1921 para seguir recollendo emigrantes a bordo até o seu destino final, Cádiz. O reloxo de a bordo marca a 1.50 da madrugada do 2 de xaneiro, cando o seu capitán, desorientado pola brétema e no medio dun forte temporal de sudoeste con fortes chuvascos, percebe a luz do faro de Sálvora máis lonxe do que en realidade se atopa. O buque colide de súpeto coa pedra da Pegar, monta por riba dela e fica detido coa proa asolagada no mar, a sección do vapor que levou a peor parte, coa popa ergueita sobre as rompentes. A tripulación, nestes intres de angustia, comezou a tocar os chifres e a berrar pedindo axuda Ten tres vías de auga no casco e está moi escorado de estribor. Ao telegrafista do Santa Isabel apenas lle deu tempo de emitir un sinal de socorro completo, pois o vapor quedou sen fluído eléctrico aos poucos minutos de embarrancar. O capitán do barco, o señor Esteban García Muñiz, ordenou de contado tocar a serea do vapor até que este quedou sen presión nas caldeiras (foi grazas a Miguel Calvente, o primeiro maquinista e ao fogueiro Manuel Flores Martínez, que abriron as válvulas de seguridade para que non estouraran) e guindar bengalas ao mar que segundo tocaban a superficie do mar apagábanse de contado pola forte ondada. A tripulación, nestes intres de angustia, comezou a tocar os chifres e a berrar pedindo axuda. Sobre as 2.30 da mañá arriouse o primeiro bote salvavidas, o número 6, con tripulación e pasaxe a bordo que por desgraza remataría esnaquizado polo mar contra as rompentes de Sálvora. Avanzada a madrugada, conséguese arriar un segundo bote salvavidas con náufragos a bordo, correndo a mesma sorte que o primeiro. Posteriormente, un forte golpe de mar levou os catro oficiais do vapor que aínda quedaban na ponte, entre eles estaba o capitán do Santa Isabel que intres despois e loitando coa ondada, puido termarse do pau do trinquete, xunto a tres náufragos máis e gabear por el agardando alí o que quedaba de noite. Sobre as 3.50 da mañá pasa polas inmediacións do naufraxio o vapor Cabo Triana cuxo capitán afirmou que a unha distancia dunha milla albisca un vulto entre as rompentes que lle pareceu unha cheminea… nunca prestará auxilio. Os ladridos do can de Tomás Pagá, o torreiro da illa de Sálvora, alertárono de que algo acontecía fóra do edificio do vello faro. En canto saíu ao exterior escoitou berros que procedían do mar e ao pouco cos escintileos que emitía a luz do faro, puido ser a primeira testemuña en terra da traxedia. Tras facer sinais dende os cantís cun farol aos náufragos, trasladouse de contado até o poboado de Sálvora a pedir axuda. Eran as catro da mañá. A bordo, a metade da pasaxe morrera afogada, pois a auga penetrara de contado polas fendas abertas no casco, asolagando a proa e o vapor até a metade da eslora do buque. Houbo pasaxeiros que presos do pánico comezaron a guindarse ao mar para tentar chegar á costa a nado. A meirande parte morrerían afogados ou desfeitos os seus corpos ao seren batidos polas ondas contra as pedras. Luis Cebreiro, o segundo oficial do Santa Isabel, un dos heroes deste naufraxio, ocupouse de recoller e auxiliar a pasaxeiros no decurso de toda a noite, das diferentes estancias do transatlántico que aínda non foran asolagadas polo mar e levalos á sección de popa que aínda estaba a flote. O torreiro de Sálvora chega ao fin ao poboado da illa pasadas as cinco da mañá, alertando a berros aos seus habitantes do naufraxio acontecido aos pés do faro. As poucas persoas que quedan na illa diríxense á area dos Bois e botan tres dornas ao mar; a primeira partiría con dous homes a bordo rumbo a Ribeira a avisar do naufraxio; a segunda e a terceira, ían tripuladas por tres homes e tres mulleres, respectivamente, que vogaron tres millas no medio do temporal até o lugar do naufraxio, xogándose as súas vidas. 214 persoas pereceron neste naufraxio Luis Cebreiro, o 2º oficial do vapor, foi metendo a case que trinta náufragos a bordo do bote salvavidas nº 8 e ceibándoo dos pescantes, coa idea que este flotara no intre que a popa afundira, o que aconteceu ás 8.30 da mañá, tras partirse en dous o casco do Santa Isabel, definitivamente. As catro persoas que ficaban aínda nese intre na chopa de popa guindáronse ao mar e tentaron nadar cara a costa. O bote nº 8 sería atopado perto das rompentes sobre as 9.30 horas polas dúas dornas tripuladas polos habitantes do poboado de Sálvora, sendo rescatado e remolcado até a praia do Almacén, a salvo do temporal. A pesares dos titánicos esforzos da tripulación do Santa Isabel, especialmente do seu segundo oficial Luis Cebreiro, e do seu capitán Esteban García Muñiz, por salvar a pasaxe, 214 persoas perecerían neste naufraxio, entre os que estaban, principalmente: emigrantes vascos, cántabros, galegos e a práctica totalidade da tripulación do vapor correo español. Non acadou meirandes proporcións a traxedia grazas aos heroicos salvamentos feitos polas mulleres e homes de Sálvora, e polas tripulacións dos pesqueiros Rosiña, Nimo II e Virgen del Carmen de Ribeira. O naufraxio do Santa Isabel valeulle a este barco español o triste alcume do Titanic galego. Foi a 5ª meirande traxedia marítima acontecida na costa galega na súa historia. Quen queira coñecer polo miúdo toda a historia do naufraxio deste vapor da Compañía Transatlántica, incluídos os episodios referentes aos heroes e sobreviventes e o das numerosas testemuñas da traxedia que gardaron na nosa tradición oral os seus contos vencellados á perda deste buque, debería ler o fabuloso libro do xornalista barbanzán, Xosé María Fernández Pazos que leva por título Sálvora. Memoria dun naufraxio. A traxedia do 'Santa Isabel', unha obra imprescindíbel para achegármonos a este capítulo da nosa historia marítima. As Heroínas de Sálvora. Tradición oral e simboloxía Cipriana Oujo Maneiro, Josefa Parada Crujeiras e María Fernández Oujo, sempre serán coñecidas para os anais da historia dende a data do naufraxio do Santa Isabel como as Heroínas de Sálvora, que co seu comportamento heroico a bordo dunha dorna polbeira, fixeron tres viaxes dende a praia de onde saíran até o lugar de naufraxio, para rescatar a un bo número de náufragos que aínda se mantiñan a flote e con vida, coas primeiras luces do día. Sálvora e Aguiño, son dous lugares vencellados historicamente e fundamentais para coñecer a historia do Santa Isabel e das xentes que sen pretendelo, foron parte vital da mesma. Domingo Ayaso Oujo, Domingo de Roque, cuarta xeración de mestres carpinteiros de ribeira de Aguiño, persoa recoñecidísima no seu oficio e a derradeira que se dedica no Barbanza á construción das fermosas dornas, naceu na illa de Sálvora pois alí vivía súa nai. A dorna foi o medio de transporte que empregaban os habitantes de Sálvora, os colonos, para desprazarse até o continente e obviamente para dedicarse á pesca. A súa avoa, Cipriana Oujo Maneiro con 24 anos, vivía no 1921 na illa e xunto a súa curmá, María Fernández Oujo de 14 e a súa veciña, Josefa Parada Crujeiras de 32. As tres durmían no poboado de Sálvora, cando aconteceu o episodio que xa narramos. Domingo de Roque contounos outra historia que coñecera pola súa avoa Cipriana. Estaba xa en terra, despois da derradeira viaxe feita para rescatar sobreviventes na dorna, tentando tapar a un náufrago agonizante por esgotamento e friaxe que rematou morrendo finalmente nos seus brazos. Cando o deitou na area, decatouse que do peto interior da súa chaqueta aberta sobresaían un feixe de billetes, ela pechoulla e deixou ao cadáver coas súas pertenzas intactas. Intres despois chegarían a Sálvora os membros da Comandancia de Mariña de Vilagarcía, cos carabineiros e a Garda Civil. Foi entón cando a propia Cipriana foi testemuña de como un membro das forzas da orde metía as mans nos petos interiores da chaqueta do náufrago que ela atendera, sacándolle o feixe de billetes que de contado gardou dentro da súa casaca. Profetas na súa terra No poboado abandonado da illa de Sálvora, existen catro cabazos bautizados cos nomes das tres Heroínas de Sálvora: Cipriana Oujo, María Fernández e Josefa Parada e outro co do segundo oficial do transatlántico español, Luis Cebreiro, ergueitos na lembranza a estas catro persoas que resultaron vitais no salvamento dos náufragos do Santa Isabel. En Aguiño existe o CEIP Heroínas de Sálvora, mesmo nome que recibe unha praza de Ribeira, son os únicos espazos públicos dedicados a estas tres afoutas mulleres cuxo comportamento heroico axudou a que lle outorgasen a Ribeira, o título de “Muy Noble, Muy Leal y Muy humanitaria ciudad” grazas tamén por soterrar no seu cemiterio municipal a gran parte dos afogados no naufraxio e por dar acubillo nas propias casas da veciñanza, aos sobreviventes do vapor español. Cipriana Oujo Maneiro, Josefa Parada Crujeiras e María Fernández Oujo, recibiron numerosas homenaxes e premios (algúns económicos moi importantes dos que non chegarían nin a ver os cartos) polo seu heroico comportamento, entre eles: Cruz de Terceira Clase con distintivo negro e branco do Consello de Estado; medalla de Salvamento Marítimo (igualmente que o resto de veciños da aldea de Sálvora que participaron na rescate e auxilios de náufragos); medalla de bronce da SESN (Sociedad Española de Salvamento de Náufragos); Cruz de prata do Mérito Naval con distintivo Vermello; Cruz da Orde Civil de Beneficencia; medalla de prata da Liga de Amigos de Santiago e medalla da Cámara de Comercio de Pontevedra, esta última cedida polo neto de Josefa, José Parada Sieira en 2012 ao Museo Municipal de Ribeira, onde entre outros obxectos históricos que se amosan neste edificio, está tamén unha das campás de bronce que levaba o Santa Isabel, co nome do barco gravado nela. Fai dous anos estreábase unha película baseada no naufraxio do Santa Isabel pola directora arousá, Paula Cons, baixo o título: La Isla de las mentiras, rodada en Sálvora, enxalzando o papel das tres heroínas. Características do barco Buque número 43 construído en aceiro polos estaleiros da Sociedad Española de Construcción Naval, situados en Matagorda, Cádiz. Botouse ao mar o 26 de agosto de 1915 e foi entregado definitivamente á súa navieira propietaria, a Compañía Transatlántica o 26 de outubro de 1926. Tiña 88,85 metros de eslora, 85,340 metros de eslora entre perpendiculares, 12,19 metros de manga máxima, 5,73 metros de calado, 8,38 metros de puntal, 2.492 toneladas de arqueo bruto, dobre máquina de vapor que o propulsaba con 1.350 cv de potencia cadansúa movía unha hélice de catro pas coas que podía acadar os 123,5 nós. Levaba a bordo 80 tripulantes e podía albergar 428 liteiras para emigrantes e un máximo de 100 prazas para viaxeiros de 1ª e 2ª clase e 3ª preferente. Este pequeno vapor transatlántico, foi destinado a cubrir a ruta dos portos Cantábricos e de Galiza, onde recollería pasaxe con destino final en Cádiz.