Ramón Varela. Defendendo da depredación a terra, o mar e o aire

—A primeira gran loita dos anos 60, para evitar a construción do encoro de Castrelo de Miño, ten un compoñente social, de interese de defensa económica, pero tamén ecolóxico. Ao final trátase da destrución dun territorio. As mellores terras produtivas están a carón dos ríos e Galiza xa non ten moitas e quedaron debaixo da auga, non só as vivendas e as poboacións asolagadas. Iso pasou en moitos lugares do país e esas instalacións hidroeléctricas tamén hipotecan as zonas limítrofes. En Belesar (Chantada) os viñedos precisaban tres ou catro mans de xofre e agora hai que darlles até 10, pola cantidade de humidade que se produce, e tamén hai repercusións paisaxísticas e de destrución de ecosistemas. —Aceptando que algúns deses saltos fosen precisos, non existiron contrapartidas, sen compensación de prezos de enerxía para a Galiza, nin nas zonas da construción, con problemas moitas veces de subministro eléctrico. Iberdrola nin sequera distribuía electricidade na Galiza e todo o que que obtiña ía fóra. Algunhas chegaban a acordos cos propietarios, pero moitos facíanse con expropiación forzosa, baixo a lexislación franquista, que despois se traspuxo na democracia. —A Asociación para a Defensa Ecolóxica de Galiza (Adega) fúndase en 1974, e nese tempo había numerosos proxectos de novas instalacións de celulosas, algúns deles xa bastante avanzados, como o de Quiroga. Naquel momento, Ence comezou a producir 30.000 toneladas de pasta, e hoxe estamos perto de medio millón, o que quere dicir que era un negocio florecente. O déficit de papel do Estado español era importante e nese tempo hai empresas que buscan localización aquí. En Ponteceso, Negreira, Brión, Quiroga, Ourense e no Barco e, tempo despois, na zona das Neves. Estaban en andamento até sete proxectos a sumar a Lourizán (Pontevedra), e aínda nos anos 80 unha multinacional alemá, Feldmuehle, pretendeu instalarse en Narón. Os proxectos estaban no papel e eran privados, e á vista do que sucedeu despois na política española, entendeuse ben como había alcaldes desas áreas de interese claramente traballando para as empresas e tamén figuras de opinión nos xornais da época. O ecoloxismo foi moi atacado naquel tempo como “opositores do progreso”. Pero era a mesma formulación demagóxica que os encoros, “sen electricidade non hai industria”, dicíase, pero a electricidade ía para fóra; “queredes postos de traballo, pero non celulosas”, pero deixaban a contaminación e non facían industria papeleira arredor, nunca o fixeron,… E con vistas á entrada no Mercado Común volveuse cunha Política Agraria Común (PAC) que incentivou unha reforestación dirixida a esa industria de pasta de papel da que Europa era deficitaria. —Houbo un movemento importante de divulgación de todo isto, lembro grandes charlas por exemplo de Ramón López Suevos e Camilo Nogueira nas Neves e así por todo o país. A presenza, até hai nada fedorenta, de Celulosas de Pontevedra non era precisamente unha carta de presentación favorábel, a maiores de que tiña asociada unha perigosísima fábrica de cloro, Elnosa, a carón dunha poboación de máis de 100.000 persoas. Sempre dicían que estas ían ser dunha tecnoloxía superior, pero non era o que estaba nos proxectos, que eran para producir pasta kraft porque melloralas supoñía un investimento moi superior. A oposición foi moi forte. Desde Adega, houbo unha persoa fundamental, o catedrático Francisco Bermejo, que divulgou moito e estivo en moitas charlas e tratou de convencer dos males asociados a estas instalacións. O propio Bermejo, xa desde o ano 1974, tamén advertiu dos problemas dos residuos nucleares, porque era unha persoa que lía moita prensa estranxeira cando aquí había un control da información e estaba ao día e alertou do perigo da Foxa Atlántica. —O espectro político do ecoloxismo nacente na Galiza era moi amplo, ademais de Bermejo, lembro nos fundadores de Adega a González Laxe, a Beiras, a Xosé Luís Fontenla, Bar Boo ou Domingo Quiroga. O químico Bermejo era un científico non corrupto porque na Universidade e na ciencia tamén se responde moitas veces a intereses e el era unha persoa de integridade que non se deixaba premer polos intereses empresariais. A Universidade non estivo nunca á altura ética de Bermejo, como tampouco estivo cando lin a miña tese sobre As Pontes, ou coa central nuclear a instalar en Xove, sobre a que non se pronunciou nunca. A categoría académica de Bermejo era moi grande e a súa capacidade de explicarse era magnífica, sempre trataba de aclarar o que as empresas non dicían. Algúns proxectos mesmo traían como gancho “unha pequena fábrica de papel”, pero se o plan era producir anualmente 300.000 Tm de pasta de celulosa, a fábrica de papel produciría 25.000 Tm de papel. Pero estas eran a excepción. —Todas foron canceladas? Todas se decataron que o ambiente non era favorábel. —Aquí non houbo nunca unha planificación forestal que non estivese a alimentar esa industria. Cando chegaron as primeiras reforestacións, despois da guerra, primeiro foron do Estado e despois privadas. Plántanse piñeiros e apenas eucaliptos, ao principio apenas os había nas beiras das leiras e non se sabía ben por que. Co tempo descubriuse que o lume forestal acababa cos piñeirais pero espallaba milleiros de sementes de eucalipto que inzaban e ocupaban as terras queimadas, porque o piñeiro non é capaz de rebrotar nesas condicións. Esa foi outra das misións dos incendios, mudar Galiza de piñeiral enorme nun grande eucaliptal que hoxe ocupa 600.000 hectáreas. Tasmania ou Australia, o país orixinario desta árbore, non ten nin a décima parte desta extensión dedicada. —Que sentido foi realizar a reforestación primeiro con piñeiro? A celulosa de Pontevedra ao comezo só empregaba piñeiro, porque na fabricación de pasta de celulosa pódense utilizar moitas árbores, tamén os bidueiros, que podía ser a especie escollida, e ter bosques de bídalos como en Centroeuropa, pero iso non foi adiante. ENCE en canto ve que o eucalipto ten un ciclo de medre máis rápido (12/15 anos fronte a 25/30 dos pinos), dedicouse pasados os anos a fomentalo masivamente, tamén con subvencións públicas, convertendo o noso país en territorio de ensaio con diferentes variedades, todas exóticas (piñeiro de California ou eucalipto de Australia), que non teñen que ver coa realidade, cando podían responder mellor ás nosas circunstancias, porque o bidueiro abona o terreo cando cae a folla con fósforo ou potasio, cousa que non fan as outras especies. Hoxe o eucalipto noso alimenta as celulosas de Navia, Pontevedra e varias factorías portuguesas. —Ademais é cun crecemento caótico. É un caos organizado, porque non é como en Alemaña, onde se aboan os terreos forestais, fanse podas selectivas, entresacas,… aínda agora só se fai ese tipo de silvicultura na Galiza na cuarta parte das terras ocupadas polo eucalipto. O caos beneficiou as empresas, que plantaban e ían recoller anos despois, sen máis responsabilidade nin de limpeza de matogueira nin nada. Hoxe producimos anualmente máis da metade de toda a madeira do Estado español, 10 millóns de Tm sobre un total de 18 millóns, sobre todo pino e eucalipto, e perdemos un grande mercado de madeiras nobres no que teríamos unhas grandes posibilidades. —O intento de instalar unha central nuclear no norte da Galiza, e a oposición intensa que a detivo, foi outro momento a destacar naqueles anos 70. Promovíaa Fenosa (hoxe Naturgy) e estaba dirixida a alimentar o mercado eléctrico en Madrid. Falouse de catro reactores e 9.000 megavatios de potencia, que despois reduciron a un só reactor de 1.000 megavatios. A oposición articulouse moi rapidamente, e mesmo cando quixeron descargar o primeiro material xa se boicoteou no porto de descarga, e axiña se mobilizou a xente. Ademais tratábase dunha zona onde gandaría, agricultura e pesca eran e son importantes, e sabíase que ía ser un perigo grande como veriamos pouco tempo despois en Harrisburg (1979), Chernobil (1986) ou Fukushima (2011). Houbo asembleas, manifestacións e até dúas grandes marchas de protesta desde Viveiro. Era un proxecto que xa tiña gran parte do financiamento internacional en marcha. Das poucas vantaxes que poda ter a Unión Europea para Galiza, unha delas foi a obriga de traspoñer toda a lexislación europea de protección medioambiental, que é o momento nos que se poden activar mecanismos como os que obrigaron a central das Pontes a modificar tres veces a saída de gases, porque o que estaba expulsando non llo admitían en ningún país europeo. Ou Alumina, coas emisións de máis de 500 kg diarios de flúor á atmosfera que tivo que corrixir radicalmente. —A gran loita dos anos 80, para que se deixasen de deitar residuos radioactivos na Foxa Atlántica, prodúcese tamén pola conciencia ecolóxica que se foi estendendo en todas estas loitas que reseñamos. Estiven moi involucrado nestas loitas, e participei en 1983 nunha marcha que se fixo a Londres, onde mesmo nos deitamos nas vías do ferrocarril para que non saísen trens cargados con bidóns. Fomos detidos, multados, prohibidos de volver nun ano a Inglaterra,… e xa se levaba anos na Galiza cunha presión moi forte. Desde os anos 40 estaban botándose residuos radioactivos ao mar, ao principio meténdollos sen máis na bodega a un barco que fose a América, e que os guindase o capitán clandestinamente onde lle petase no océano. O volume de residuos fíxose enorme e aínda que fosen de baixa radioactividade poden permanecer activos centos de anos. Como non sabían que facer fretaron barcos que ían recollendo en diferentes países bidóns e ciscábanos no Atlántico. Iso descóbrese e diferentes organizacións, como Greenpeace, levantan o asunto e comeza a saberse e estenderse. Na VII Convención de Londres, na que estiven presente, o Goberno español defende a moratoria, pero cando xa se estaba pedindo unha prohibición total, que pasados os anos, e con toda esa loita, se conseguiu. Isto mesmo que facía Europa no Atlántico era a práctica dos EEUU no Pacífico. Hai mapas de onde se foron deitando desde o ano 40, pero desas máis de 95.000 Tm que se afundiron na Foxa Atlántica a algo menos de 400 millas da Galiza hoxe non sabemos en que condicións, se a presión ou a corrosión puideron abrir os bidóns, cando hoxe contamos con mellores aparatos que poden descender e comprobar o estado real desa masa radioactiva tan perigosa. Galiza era a área máis achegada, e movémonos moito, houbo tamén varias expedicións en barco [a principal o Xurelo, en setembro de 1981 e despois en 1982 varias máis] pero tamén foi unha loita internacional que conseguiu unha enorme repercusión e logrou deter o lanzamento e a clausura da Foxa Atlántica.