Pepa Baamonde. Defendendo a escola en galego

—Cando se produciu a denuncia contra vostede en 1980, xa levaba 12 anos de exercicio profesional. Empecei a traballar de mestra no ano 1968, na escola de Bariz-Paradela. Despois fun a Sobredo-Courel e máis adiante Arante-Ribadeo. Neses anos, falaba español na escola cos nenos e fun reflexionando sobre o que representaba que chegase unha mestra a sitios onde o 100% das crianzas, e por suposto o resto da xente do lugar, eran galegofalantes. Aquel primeiro ano, lembro que escoitaba en Paradela a radio e chegaban ecos dos sucesos estudantís, primeiro en Santiago e uns meses despois en París, ou aqueles primeiros tempos de Voces Ceibes. En Vilalba, de onde eu era, había xente como Agustín Fernández Paz, que coñecían máis e eu estaba nun proceso serodio, porque xa tiña 22 anos e até ese tempo adaptárame sen máis a todo. Comecei a tomar as miñas propias decisións e non as que me viñan dadas e en Ribadeo (1970-71) empecei a dar as clases en galego, de maneira que cando chego a Dices-Rois levaba oito anos usando exclusivamente o galego na escola. —Vostede preparaba os seus materiais e movíase a contracorrente das imposicións legais sobre lingua na escola. Ao principio, materiais apenas había máis alá dos que unha procuraba, pero uns anos despois hai xa máis organizacións, relacionadas coa renovación pedagóxica, que xa nos reunimos (por exemplo na Asociación Socio-Pedagóxica Galega, AS-PG). Cando cheguei a Dices-Rois era outro momento. En Ribadeo, onde botei 3 anos, vivín a implantación das concentracións escolares, e o director xa me transmitiu queixas duns poucos pais, pero non mudei de actitude, tamén por convicción pedagóxica. No curso de 1979-1980 é cando o Ministerio de Educación (aínda non había competencia da Xunta da Galiza, porque non estaba nin aprobado o Estatuto de Autonomía) implanta unha lei que presentaba como regulación para a incorporación do galego ao sistema educativo, o famoso, na época, decreto de bilingüismo. Nese primeiro curso foi ben, pero esa foi a lei que me aplicaron cando estoupou o conflito. Obrigaba a unha chea de condicións que eran imposíbeis de cumprir e das que fixen caso omiso porque tiña a convicción, pedagóxica e tamén ideolóxica, de que debía seguir co criterio de usar o galego como decidín en conciencia ao pouco de empezar a exercer como mestra. —Estamos en 1980, quen inicia as denuncias contra vostede? Debo dicilo sempre, foron dous pais en concreto: o secretario do concello e o director da caixa de aforros. Todos os nenos falaban galego menos os fillos destes dous que inician a denuncia na Inspección a través da Asociación de Pais. Nese tempo comezouse a darlles ás APA unha intervención na xestión educativa do centro que moitas persoas e sindicatos do ensino denunciabamos daquela. É algo que viña tan premeditado que empezo o curso o día 15 de setembro e a primeira denuncia é do 28, cando nin debía ter dado clases sete días. E nesas primeiras semanas non podía saberse como ía ser o curso porque eu dedicaba os primeiros quince días a avaliar o nivel e como podía enfocar en cada caso as materias. Eran crianzas de 4º de primaria, e precisaba saber como ían en escrita, en lectura, etc… nin libros había. Pero xa me estaban esperando. Tamén denunciaron a Xosé Manuel Penas Patiño, que daba Matemáticas en galego na segunda etapa da EXB. Reuniron os pais, conseguiron que se pronunciasen contra que os fillos recibisen as clases en galego e todo medrou como unha bola de neve. O interrogatorio que me fai a Inspección, moi breve, é ridículo. —As datas nas que se produce todo isto son moi singulares politicamente. O 21 de decembro de 1980 realizouse o referendo do Estatuto de Autonomía [votou a favor o 73,3% e en contra 19,8%. A abstención foi do 71,8%], e o conflito que me afectou só se pode entender no contexto político específico daquel momento. Teríase resolto moito peor en circunstancias diferentes, porque a situación política era moi inestábel, e sen sabelo estabamos a poucas semanas da dimisión de Adolfo Suárez e do golpe militar do 23-F. Á volta das vacacións, os pais deciden retirar os rapaces das miñas clases, porque dicían que a administración era moi lenta tomando decisións. Esa situación durou unha semana, pero os nenos empezaban devagar a regresar ás clases. Os pais máis numantinos contra min montaron unha escola paralela fóra pero pretendían que os rapaces seguisen indo ao comedor. O claustro mantivo a dignidade e díxolles que non: ou viñan a clase ou non tiña dereito ao comedor. Entón a Inspección acelerou e suspendeume de emprego e soldo mentres non tomaba unha decisión definitiva. Con Patiño canearon a situación pasándoo de Matemáticas a dar clase de Galego. —E é cando se convoca a manifestación en Padrón, o 1 de febreiro de 1981. Foi unha manifestación importante, dunha dimensión parecida á que se producira na Estrada un ano antes, e outras despois, porque os conflitos provocados coa imposición do decreto de bilingüismo se estenderon por moitas escolas do país. Cando a tarde do 23 de febreiro irrompe Tejero no Congreso dos Deputados e secuestra os deputados e o goberno, lembro que eu botara a tarde con Francisco Rodríguez (estabamos organizados na Unión de Traballadores do Ensino de Galiza-UTEG) visitando os pais nas súas casas de Rois e explicándolles como estaban as cousas. Xa recolléramos varias sinaturas ao meu favor e só cando chegamos a Santiago soubemos o que estaba pasando. Mandamos unha nota de prensa con esas primeiras sinaturas que remaban ao meu favor, pero xa pasaron desapercibidas no maremoto informativo do golpe de Estado. —A resolución definitiva tardou uns meses en chegar. Foi o único “ano sabático” da miña vida [risas]. Varios meses na casa, co soldo reducido un 70%. Pasaron os seis meses da sanción provisoria e aínda non resolveran, fun ás primeiras reunións do claustro de Rois. E finalmente chegou o acordo do Ministerio de Educación en Madrid: “Traslado obrigatorio, con cambio de residencia, por incompatibilidade cos pais”. Aínda que se revisas o expediente está claro que é por dar as clases en galego, no acordo evitan vinculalo a unha discriminación lingüística. —Na súa experiencia anterior de dez anos de mestra nunca tivera problemas. Nas escolas rurais, nas que estaba soa, nunca; en Ribadeo moi puntualmente. Pensa que moitas daquelas escolas denominábanse “escolas de difícil desempeño”. En Vilarente-Abadín cheguei a ter 50 alumnos, desde primaria a 8º de EXB. Á maioría das escolas que tiven nesa época, despois de chegar por estrada, había que camiñar ás veces unha hora máis. No curso do 68, para ir á de Sobredo-Courel, saía cedo co meu pai en coche desde Vilalba para coller o tren en Lugo; desde alí a Quiroga e subíamos nun autobús mixto (metade para a xente, metade para animais) até Folgoso do Courel. Cando os días eran longos podíamos subir no mesmo día a Sobredo, se non, había que durmir en Folgoso e saír cedo a pé 4 km costa arriba para chegar á escola. De Vilalba a Sobredo 24 horas! Hoxe nese tempo vas a Australia [risas]. Esas eran as condicións de acceso, pero aínda despois, cando se abren as concentracións escolares, o transporte seguía sendo moi precario polas estradas que había no rural galego, ademais de que os nenos tiñan que facer longas camiñadas para coller os buses. —Ademais da manifestación, recibiu apoio? Lembro moita solidariedade, e en todo caso puido haber debates sobre se se levaba o conflito dun xeito ou outro. Pero nunca fun cuestionada por razóns pedagóxicas, nunca os pais se queixaron de como trataba os rapaces, non. O que entendo é que sempre foi un conflito moi político, relacionado sobre o papel que debía ocupar o galego no sistema educativo. —Co Estatuto de Autonomía despregándose, unhas eleccións autonómicas a meses vista [decorreron en outubro de 1981], ese podería ser o debate sen aquela nova situación creada polo 23-F. Ese golpe condicionou todas as organizacións políticas e a discusión quedou velada e sen o protagonismo que seguiría tendo. Despois do traslado estiven en diferentes escolas, Abelaíño-Trazo, Outeiro de Vea… e seguín dando as clases en galego sen problemas. Non son quen de valorar a utilidade para o uso do galego na educación do meu conflito, que non foi único, porque ademais formabamos un grupo amplo e estendido polo país por todo o sistema educativo (Primaria, Secundaria e na Universidade) que levaba adiante unha reivindicación histórica de “Galego na escola”. Sei tamén que despois, coa Lei de Normalización Lingüística, de xuño de 1983, e até que chegou Feixoo co seu decreto de trilingüismo, ningún mestre ou mestra foi sancionado. Agora hai prohibicións expresas, como usar o galego nas Matemáticas. Penso naqueles anos… Como non ía ser aberrante humana e pedagoxicamente, nas escolas ás que ía, con 100% de galegofalantes, que chegase a mestra a esas “escolas de difícil desempeño” como estranxeira impoñendo outro idioma? Como podíamos saír das Escolas de Maxisterio sen saber que onde iamos ir falaban unha lingua diferente da que falabas ti? Un decreto perseguidor do galego As consecuencias do decreto de bilingüismo non tardaron en notarse. Así, por exemplo, en decembro de 1979 foron denunciados dous ensinantes en Corme, un no Foxo, e déronse tentativas semellantes en Bueu, Salvaterra, Viveiro, Moaña e Lalín, onde se abriu un procedemento a Ramón Varela Puñal. Á volta de marzo de 1980, o mestre do colexio do Foxo na Estrada Alfonso Castro foi denunciado por dar clases en galego, provocando unha vaga de solidariedade en toda Galiza que rematou cunha manifestación masiva nese mesmo mes na Estrada, onde participaron máis de 7.000 persoas. As denuncias continuaron e repetíronse ao longo dese período con novos episodios noutros centros educativos do país como Nigrán, Baiona ou A Laracha.