A participación libertaria na guerrilla

Desde antes mesmo do golpe militar, a militancia das organizacións libertarias tíñase preparado para facer fronte á sublevación; cando esta se produciu, os maiores focos de resistencia (Ferrol, A Coruña, Vigo, Tui, Verín,…) contaron cunha decidida participación libertaria. Houbo tamén un protagonismo anarquista nalgunhas das primeiras tentativas de resistencia organizada: os intentos de levantamentos en cuarteis (A Coruña e Ferrol), a conformación de grupos clandestinos urbanos (A Coruña, Ferrol e Vigo), e a organización de fuxidas por vía marítima (especialmente na Coruña). Máis tarde, parte da militancia libertaria supervivente pasou a integrar tamén aqueles grupos de fuxidos que en zonas de difícil acceso comezaron a actuar contra o réxime de terror instaurado polos militares. A conversión dos grupos de fuxidos de inspiración libertaria en resistentes organizados tivo un punto de inflexión o 14 de abril de 1937, cando un grupo de mineiros fuxidos nos montes de Lousame, encabezados polo cenetista Ramón Rodríguez Varela “Curuxás” asaltou as minas de San Fins, levando a nómina do cadro de persoal e dando vivas á República e ao comunismo libertario. O golpe foi tamén representativo das diferentes posicións dos libertarios fuxidos naquela altura, pois mentres o grupo de Rodríguez Varela asumía unha posición ofensiva, outro grupo encabezado na mesma zona por Enrique Fernández separaba o seu camiño procurando evitar o confronto directo coas novas autoridades. As primeiras accións Malia o golpe protagonizado polo grupo de “Curuxás”, os fuxidos só actuaron inicialmente en accións de autodefensa, enfrontándose coas forzas militares, da Garda Civil ou milicias que facían batidas para capturalos. Máis adiante, tamén comezaron a facer atracos e roubos para garantir a súa subsistencia, accións que tiña como obxectivos a xente de boa posición económica ou significados dereitistas. A progresiva organización dos grupos de fuxidos fixo que a súa actividade afectara tamén a destacados represores: foi o caso do asasinato en Cambre do axente do Servicio José Barcia Riobóo en xullo de 1939, do que foron acusados o antigo militante dos sindicatos campesiños de San Pedro de Nós José Garrido Pasandín, o seu fillo Eduardo Garrido Otero (ambos executados), e José Seijo Don. Na maior parte das zonas onde se foron conformando grupos de fuxidos, e estes comezaron a actuar ofensivamente, existiu presenza de militantes da CNT Probablemente este grupo estivera tamén por tras dun roubo cometido o 10 de agosto do mesmo ano na Barcala-Cambre, en que os autores deron vivas ao comunismo libertario. Progresivamente, as forzas do movemento libertario foran minguando a consecuencia dos asasinatos entre a militancia -máis de 500 persoas en toda Galiza-, dos encarceramentos, e do lento drenaxe de militantes cara á zona leal. Malia todo, na maior parte das zonas onde se foron conformando grupos de fuxidos, e estes comezaron a actuar ofensivamente, existiu presenza de militantes da CNT. Ademais de “Curuxás”, foi tamén o caso, entre outros, de José Neira Fernández na zona de Ortegal, Jesús Lavandeira Pérez en Betanzos, Abelardo Gutiérrez Alba nos Ancares, Ramiro Martínez López “Zapateiro” no Eume, Eduardo Pérez Vega “Tameirón” no sur de Ourense ou Marcelino de la Parra no Bierzo, por citar algúns dos máis coñecidos. José Neira foi un dos artífices do Comité Tchappaief na zona norte das provincias da Coruña e Lugo en 1938, mentres o berciano Marcelino de la Parra tomou parte nos primeiros pasos da Federación de Guerrillas de León-Galicia. A reorganización da CNT En paralelo aos avances organizativos dos grupos de fuxidos, que foron tomando contacto, intercambiando experiencias e colaborando cada vez máis estreitamente, foi producíndose un reartellamento político e sindical. No caso da CNT, ese reagrupamento partía case de cero, pois a militancia que sobrevivira á primeira represión fora caendo nos sucesivos intentos de resistencia. Foi a partir do fin da guerra civil, no inicio da década de 1940, cando algúns cadros medios das organizacións libertarias -sobreviventes da represión que comezaron a saír das cadeas ou lograran retornar desde a zona republicana- iniciaron un traballo de reartellamento da CNT. Nos primeiros traballos de reorganización contábase coa colaboración da rede de evasión tecida entre Francia e Portugal por Francisco Ponzán, antigo mestre de Camelle-Camariñas, que ao tempo que facía traballos para os servizos secretos británicos introducía propaganda da Alianza Democrática Española na Galiza e poñía en contacto a militantes clandestinos. Comezaba así un longuísimo proceso de reorganización, baixo a persecución das forzas de orde pública, en que a CNT tentaba recobrar a boa parte da súa militancia reconstituíndo os seus organismos na máis estrita clandestinidade. A presenza de afiliados á CNT de preguerra entre os fuxidos non sempre foi acompañada da súa participación como tais nas novas organizacións guerrilleiras O proceso que comezaba para a CNT tiña enormes dificultades, pois o traballo de masas entre a clase traballadora resultaba tremendamente arriscado -moito máis que noutras épocas anteriores de clandestinidade- e na propia organización agromaran diferenzas entre os partidarios da colaboración con outras organizacións e aqueles que se reafirmaran no apoliticismo confederal. Na Galiza, foron grandísima maioría os que se inclinaran pola colaboración con outras organizacións. Nesas condicións, a presenza de afiliados á CNT de preguerra entre os fuxidos non sempre foi acompañada da súa participación como tais nas novas organizacións guerrilleiras: a casuística foi moi variable, desde algúns antigos afiliados á CNT que foran xa antes da guerra militantes do PCE, outros convertéronse en comunistas no propio monte, algúns cenetistas mantiveron as súas ideas libertarias mais sen retomar os contactos coa organización confederal, e outros simplemente actuaron entre os fuxidos sen aparentes referentes ideolóxicos nin organizativos. A CNT e a guerrilla A dificultosa relación da CNT clandestina cos fuxidos comezou a ter interferencias pola manobra do Partido Comunista coa creación da Unión Nacional Española (UNE) en novembro de 1942. Aparentemente, a UNE era unha organización conformada por todas as tendencias de esquerda do período de preguerra, mais na realidade tratábase dunha organización comunista baixo estrito control do PCE desde o exilio, á que se tiñan sumado algúns militantes das organizacións libertarias, socialistas, republicanas ou galeguistas. As dificultades de comunicación en condicións de clandestinidade e represión fixeron que o engano do PCE tivese certo éxito por algún tempo, e mesmo conseguiu que a Federación de Guerrillas de León-Galicia formalizase a súa adhesión á UNE no seu III Congreso en Ferradelo en novembro de 1943, malia a forza de socialistas e libertarios. A longo prazo o traballo sectario do PCE foi un impedimento para a unidade das organizacións antifranquistas: na altura de 1944 PSOE, UGT, CNT e republicanos participaron na creación da Alianza Nacional de Forzas Democráticas (ANFD), na que tiveran un forte protagonismo a nivel estatal militantes galegos como o libertario compostelán Manuel Amil ou o socialista lugués Emilio Salgado Moreira. Malia que o PCE finalmente disolveu a UNE e se integrou na ANFD, o certo é que o traballo fraccional continuou entre a oposición ao franquismo. Ao final da II Guerra Mundial, os aliancistas traballaban cara a unha restauración republicana por vía da presión diplomática das democracias occidentais, mentres os comunistas colocaban en primeiro plano o combate guerrilleiro co apoio da Unión Soviética. Diante destas posturas diverxentes, non foron poucos os guerrilleiros de orixe anarquista que partillaron cos comunistas a necesidade de continuar na loita guerrilleira e, mantendo as súas conviccións libertarias, se integraron no "Ejército Guerrillero de Galicia". Foi o caso de Amador Domínguez Pan, Abelardo Gutiérrez Alba ou José Pedreira de la Iglesia; este último aínda mantivo contactos coa CNT clandestina na Coruña para tentar artellar unha guerrilla especificamente libertaria, mais non foi posíbel, en parte pola carencia de armas e en parte pola falta de entusiasmo dalgúns dos responsables da organización clandestina da CNT. A opción do reartellamento sindical tivera un pequeno éxito en Ferrol coa “folga do aceite” en 1946, mais a partir de 1947 a organización clandestina da CNT foi desartellada polo recruamento da represión, que provocou sucesivas caídas en Vigo, A Coruña, Santiago, Ferrol, Noia, Vilagarcía, Tui e Lugo, a detención de ducias de militantes e a fuxida dalgúns outros. Aos poucos, as baixas foron facendo desaparecer progresivamente os libertarios da guerrilla. Algúns como o nedense Gregorio Dopico Fernández morreron en combate, outros como José Pedreira de la Iglesia foron executados na deriva estalinista da guerrilla baixo control comunista, algúns abandonaron a loita sen marchar da Galiza como fixo Ramón Rodríguez Varela “Curuxás” -que faleceu de morte natural en 1967, outros foron detidos e executados como Marcelino de la Parra e Amador Domínguez mentres houbo os que elixiron a vía do exilio como foi o caso de Abelardo Gutiérrez Alba ou Eduardo Pérez Vega “Tameirón”, que puideron marchar cara a Venezuela. Aínda no final da década dos 40, un grupo de libertarios ourensáns integrado por Félix Vilar e Tarsicio Fernández Varandela colaborou co grupo guerrilleiro de Samuel Mayo Méndez “Saul” por intermedio de Gumersindo Ansias Fernández. Na primavera de 1949 este grupo ficou tamén desmantelado coa marcha de Tarsicio Fernández a Francia e a detención de Félix Vilar xunto a un numeroso grupo de militantes do PCE en Ourense, encabezado por Franscisco Sanz Herranz, que viñera desde o exilio para colaborar na reorganización clandestina. Malia que a CNT elixiu maioritariamente a estratexia de reorganización política e sindical antes que o combate guerrilleiro, tamén é verdade que nunca renunciou á loita armada contra o franquismo. Aínda que na Galiza non mantivo estruturas orgánicas que puidese seguir o combate contra a ditadura, algúns militantes libertarios galegos participaron na loita armada contra o franquismo máis alá dos anos 40: o ourensán José López Penedo foi condenado a morte e executado en Barcelona en febreiro de 1950, pola súa implicación nos grupos de acción libertarios que tiñan atentado contra o xefe da policía Eduardo Quintela; Joaquina Dorado e José Iglesias Paz foron encarcerados pola súa actividade nos grupos clandestinos en Catalunya, mentres o ferrolán Alfredo Herrera Dativo foi detido en Madrid en 1966 cando integraba un grupo libertario que tiña entre os seus obxectivos o de secuestrar o embaixador estadounidense, do comandante das forzas estadounidenses en España e do ex-ditador arxentino Juan Domingo Perón. Aínda desde o exilio, Joaquina Dorado estivo tamén implicada nun intento de secuestro da filla de Franco en Bruxelas en 1960, con ocasión da voda de Balduino de Bélxica.