A guerrilla na Mariña: A resistencia ao franquismo no norte galego (1941-1946)

Áaltura de 1941, a guerrilla do norte lugués xa acadara un alto grao organizativo coa constitución de diversas redes de apoio creadas principalmente coa axuda e colaboración de familiares, amigos, enlaces e opositores ao réxime franquista. Deste modo, estenderon o seu radio de acción até as terras das Pontes, Ferrol e A Coruña, utilizando distintas casas francas en Ortigueira, As Somozas e na cidade departamental. Grazas a esta infraestrutura realizaron importantes golpes económicos ao tempo que utilizaron as cidades para asistencia médica, compra de armamento, municións, materiais para a elaboración de propaganda e demais necesidades vitais. Coa chegada a Viveiro do militante comunista asturiano Marcelino Rodríguez Fernández ‘Marrofer’, que viña de cumprir condena no cárcere da Coruña, reconstitúese o comité local do PC en 1942 e os dirixentes da nova organización incrementaron as relacións cos refuxiados nos montes da comarca. Así, obtiveron a promesa dos guerrilleiros de facilitarlles apoio económico para promover a fundación de novos comités locais por toda A Mariña e constituír unha dirección comarcal que enlazase cos comités provinciais de Lugo e da Coruña. Nestes contactos tivo un destacado rol a dirixente luguesa Enriqueta Otero, quen se entrevistou varias veces con representantes dos guerrilleiros. O camiño cara a fundación da Federación Mentres, na primavera de 1942, nos montes de Ferradillo/Ferradelo (O Bierzo) fundábase a denominada Federación de Guerrillas de León-Galicia de carácter expresamente pluripartidista, aínda que con maioría socialista, para acoller nas súas fileiras calquera antifranquista que optase pola resistencia armada. Axiña, a Federación foise estendendo polas comarcas do Bierzo, a Cabreira e Laciana, así como pola zona oriental de Ourense e o sueste de Lugo, entre outras. En tanto, ‘Marrofer’, que forzara a entrada no grupo de “Guerrilleros del Monte” das terras de Viveiro-Ortigueira, continuou mantendo relacións cos comunistas lugueses, especialmente con José María Urquiola ‘Chema’ ou ‘Tino’; este xogou un destacado rol na reconstrución do novo comité provincial de Lugo e na formación dunha rede de comités comarcais por toda a provincia. Urquiola tamén mantivo estreitos contactos coa Federación de Guerrillas, logrando que esta se adherise á plataforma de Unión Nacional, o que posibilitou a entrada dos comunistas na organización guerrilleira. O ano de 1943 foi moi duro para os guerrilleiros da Mariña ao producirse a caída da estrutura clandestina que mantiñan desde Viveiro-Ortigueira a Ferrol-A Coruña O ano de 1943 foi moi duro para os guerrilleiros da Mariña ao producirse a caída da estrutura clandestina que mantiñan desde Viveiro-Ortigueira a Ferrol-A Coruña, feito que orixinará detención dun gran número de enlaces e colaboradores. A vaga represiva chegou mesmo á propia base da guerrilla e os seus membros salvaron a vida grazas a un aviso producido durante o despregamento do cerco. Durante 1944 o grupo de resistentes que rematarían por formar en outono a Unidade Guerrilleira nº 1 estaban dirixidos por ‘Marrofer’, que continuaba sendo o principal contacto coa dirección luguesa. Este intentou darlle á agrupación un marcado carácter ofensivo planificando distintos golpes de man para tentar conseguir armamento por medio do asalto ao local de Falanxe de Viveiro ou atacando un destacamento de soldados que permanecía acampado na praia de San Román (O Vicedo), en previsión dun posíbel desembarco aliado. Debido a estas tentativas, desbotadas polos demais guerrilleiros, e a outras moitas actitudes consideradas suicidas, os membros da guerrilla viveirense retiráronlle o apoio a ‘Marrofer’ e este viuse obrigado a trasladarse a Lugo. Coa marcha de Marcelino Rodríguez fíxose cargo da dirección guerrilleira o viveirense Antón Laxe, antigo compoñente do comité local do PC de Viveiro. A constitución da III Agrupación e a Unidade Guerrilleira I Malia a detención en xaneiro de 1945 de Urquiola e Gaspar Castro membro este último do comité provincial de Lugo, o partido comunista lugués logrou recomporse axiña e intensificar os contactos con distintas partidas coa finalidade de organizadas na Federación. Ademais da Unidade Guerrilleira nº 1, radicada nos montes de Viveiro e que debemos considerar como a primeira organizada e centrada exclusivamente na Galiza, a partir do mes de xuño a comisión provincial de guerrillas de Lugo logrou integrar a denominada Unidade Guerrilleira de Pontedeume. Outro tanto faría con distintos grupos da zona oriental de Lugo, desde A Fonsagrada até Quiroga, Becerreá, O Cebreiro, Samos, O Courel, Bóveda, Pobra de Brollón, Paradela, Sarria e Monforte. Con todos estes núcleos a Federación constituíu a III Agrupación de guerrillas, fundada en Neira de Xusá, actual concello de Baralla, o 1 de agosto de 1945. Resultou elixido como responsábel Marcelino Rodríguez ‘Marrofer’ e como axudantes o socialista Manuel Castro Tellado e o viveirense Benedicto Fuentes (comunista). Co traslado de ‘Marrofer’ á Coruña en xaneiro de 1946 e a gran caída do Partido Comunista de Lugo apenas ficaron a salvo as unidades guerrilleiras debido ao seu illamento nos montes Realmente, antes de elixir Benedicto Fuentes, ‘Marrofer’ ía escoller como axudante militar o tamén comunista viveirense Antón Laxe, co que o unía forte amizade. Mais, por motivos de saúde, ocuparía o seu posto na dirección da III Agrupación o tamén viveirense Benedicto Fuentes. A pesar dos esforzos realizados polo socialista Marcelino Fernández Villanueva, ‘O Gafas’, destacado membro do Estado Maior da Federación de Guerrillas, que visitou distintos grupos guerrilleiros en Lugo e na Mariña durante o mes de maio e xuño de 1945, non logrou integrar na III Agrupación o veterano guerrilleiro socialista Luís Trigo e o seu pequeno grupo de Mondoñedo. Outro tanto aconteceu co ex concelleiro comunista viveirense José Castro, que mantivo a súa propia partida e que estaba considerado o principal sospeitoso da morte de José Neira, logo dunha disputa particular entre ambos os dous por motivos económicos. En adiante, debido á progresiva influencia dos militantes comunistas entre os guerrilleiros, agudizaríanse as diferenzas cos socialistas da Federación, especialmente despois da creación e adhesión destes últimos e os anarquistas á Alianza Nacional de Fuerzas Democráticas (ANFD). O albo principal dos ataques entre os membros do comité provincial do PC de Lugo e a Federación de guerrillas era o dirixente socialista Marcelino Villanueva, ‘O Gafas’. Na primavera e verán de 1945, a Unidade de Guerrillas nº 1, composta por 11 resistentes, incrementou as súas relacións coa dirección luguesa, que enviou en distintas ocasións os enlaces José Temblás, Manuel Rodríguez Pérez ‘Galán’ e Emilio Golás ‘Villa’, estes dous últimos encargáronse de pór en contacto a guerrilla de Viveiro coa de Pontedeume. A intercomunicación resultou fundamental para ambas as dúas guerrillas, pois anos antes mantiveran algunhas tirapuxas polo control das zonas de actuación. Por outra banda, o acordo permitía a ampliación territorial, en caso de necesidade extrema pola presión das forzas represivas, ou, mesmo, a posibilidade de intercambios de guerrilleiros entre unha e outra Agrupación. Isto xa se viña dando con outros grupos como era o caso da guerrilla da Alta Ulloa e Palas de Rei, nas que operaron distintos guerrilleiros da cidade do Landro para axudar a organizalas. A ampliación das zonas de influencia permitía ademais a obtención de maiores achegas económicas, que posibilitaban un maior apoio á dirección luguesa, á que enviaron unha máquina de escribir para a elaboración de comunicados e propaganda. Tamén remitiron distintas achegas económicas ou, mesmo, recomendaron mercar dúas multicopistas, unha para a dirección luguesa e outra para a elaboración de propaganda na propia Unidade Guerrilleira de Viveiro. Ademais da realización de distintas sabotaxes como voaduras de vías férreas, postes da luz, de liñas telefónicas ou de telégrafos, do reparto de propaganda e de golpes económicos, a dirección provincial de guerrillas solicitoulles o envío de armas para a creación de novas unidades. A fuxida a Francia no ‘Santa Teresa’ A finais de 1945, Marcelino Villanueva, ‘O Gafas’, quen se atopaba de visita por diferentes agrupacións guerrilleiras de Lugo e A Coruña, logo de observar distintas irregularidades nas mesmas anunciou a convocatoria dun congreso extraordinario para o 10 de xaneiro de 1946 na zona da II Agrupación na provincia de Ourense. No congreso analizaríase o rumbo político que debería seguir a Federación e a mellora das eivas anunciadas. Antes, solicitou unha entrevista cos tres responsábeis da xefatura da III Agrupación e con todos os xefes e subxefes das guerrillas organizadas. Despois de realizar varias reunións cos dirixentes e non chegar a un acordo unitario, semella que ficaron convocados para novos encontros aínda que non sabemos realmente da súa realización. Finalmente, ante as tirapuxas mantidas entre ‘Marrofer’ e ‘O Gafas’ produciuse a escisión entre os socialistas e comunistas da Federación. Agora, na provincia de Lugo operarían dous grupos diferentes na III Agrupación o minoritario da Federación mandado polo socialista Manual Castro Tellado de Pol e o maioritario de influencia comunista con ‘Marrofer’ á fronte. Igualmente, a mediados de decembro, os comunistas da Coruña e Lugo constituíron tres grupos volantes A, B, e C para fustrigar as forzas do réxime e realizar todo tipo de sabotaxes. A finais de 1946 un total de 22 guerrilleiros deciden marchar a Francia desde O Vicedo no pesqueiro ‘Santa Teresa’ Co traslado de ‘Marrofer’ á Coruña en xaneiro de 1946 e a gran caída do Partido Comunista de Lugo no mes de febreiro, que supuxo a desarticulación da organización en case toda a provincia e a perda da maioría dos comités locais e comarcais, apenas ficaron a salvo as unidades guerrilleiras debido ao seu illamento nos montes. Malia as consecuencias que tivo a onda represiva para o movemento guerrilleiro, os compoñentes da guerrilla viveirense lograron contactar coa nova dirección coruñesa dirixida por Gayoso e Seoane e continuarían co plan comezado meses antes en toda Galiza, consistente en atentar contra significados falanxistas. Deste modo axustizaron en Viveiro e Celeiro a Manuel Trobo e José Muñiz, destacados represores en Asturias. Finalmente, cansos de tanto loitar durante dez longos anos coa perda de moitos compañeiros como Benedicto Fuentes, morto nun enfrontamento en Palas de Rei, e ante o desengano producido pola non intervención dos aliados despois da vitoria da II Guerra Mundial contra o fascismo, os viveirenses decidiron fuxir xunto cun grupo de guerrilleiros de Pontedeume e Ferrol a bordo do pesqueiro Santa Teresa. Arribarán a Hendaia o 19 de decembro de 1946 cun total de 22 persoas. Na Mariña ficaría, por distintas circunstancias, un pequeno fato de guerrilleiros que decidiron continuar a loita, encadrándose outra volta na III e IV Agrupacións, pero iso xa é outra historia.