“A min, cando neno, parecíame que o do encoro acababa de acontecer, porque a xente que o vivira tiña a memoria moi viva daquilo… despois caín na conta de que eles pararan o tempo nos días que acontecera o drama”, comeza Rivero e explica que entre finais dos oitenta e principios dos noventa realizou o traballo de campo para unha tese de doutoramento sobre o impacto “nas persoas” dunha obra pública desas dimensións.
Non chegou a ler a tese, e agora traballa nun libro a partir de todo o material recompilado. A tía Amparo, o Benito do Baño, o Felisindo de Portoquintela, e o propio pai del, o Pedro, foron as principais fontes da investigación. “Eles gardaban unha memoria moi precisa de todo o que sucedeu, mesmo o que acontecera antes de que eles tiveran consciencia de que alí ían construír un encoro”.
Cando empeza todo?
A lei de aproveitamento de augas é de 1901, así que por aqueles anos xa se fixeron as primeiras medicións de caudais do Limia. Esta lei ten un antecedente moi claro, o agrarismo de personaxes como Joaquín Costa. E abría as portas á enerxía hidroeléctrica que xa se empezaba a considerar como unha fonte de futuro. En 1919 rexístrase a primeira concesión, a nome do señor Palacios… na memoria da xente coa que falei xa está tamén isto. Os seus pais xa lles contaran de que ía vir o encoro. Ía ser un embalse pequeno. Pensaban que ían perder parte das propiedades, pero non as aldeas.
Que foi dese primeiro proxecto?
Palacios era un enxeñeiro que tamén estivo na desecación da lagoa de Antela, pero nas Conchas non debeu pasar das medicións. O caso é que a concesión caducou e, en maio de 1934, outórgase unha segunda. Esta vez, a nome de Ricardo Rodríguez Pastor. Era practicamente o mesmo proxecto. Os datos dicían que o encoro ía ter unha masa de 29 millóns de metros cúbicos de auga, cun salto de 204 metros que vai xerar 3.400 litros por segundo. Non sei se Ricardo Rodríguez tiña parentesco cos donos do Pastor, pero en 1943 transfire a concesión ao Banco Pastor que lla cede a Fenosa en 1944. Daquela, diante da escaseza de cemento, carburante e mesmo man de obra, segundo reflicte a documentación, Fenosa pide un par de prórrogas. E o 6 de xuño de 1948 empeza o drama…
Que pasou?
Pois que Fenosa consegue a mellora e a ampliación do proxecto inicial xa con media presa feita. Os números mudaron. Agora o desnivel medraba 10 metros e debía xerar 25.000 litros por segundo. Collía a aldea do Baño… ‘Foi dito e feito’, contaba a xente. Eles tiñan asumido o do salto pequeno, levan varios anos xa coas obras, pensaban que non ían perder as aldeas, que non se destruiría a comunidade. A ampliación non foi só para As Conchas, había unha necesidade imperiosa de producir electricidade, e fixéronse melloras e ampliacións en todos os encoros.
A inversión foi ruinosa: pagáronlle mal e investiron mal. Despois houbo veciños, como o señor Francisco e o cura de Parada de Ventosa que reclamaron. Escribiron a todas as institucións, mesmo a Franco
Cal foi a reacción da xente?
Moita xente cobrara xa os cartos das expropiacións e sabían que o que lle pagaban non restituía a perda material, porque invertían o que lle deran por terras de regadío en toxeiras. A maioría decidiron ficar na contorna, e iso produciu unha inflación dos prezos dos terreos. E contaban: ‘Cando íamos onde se vendía unha finquiña, moito abrían a boca’. A inversión foi ruinosa: pagáronlle mal e investiron mal. Despois houbo veciños, como o señor Francisco, de Cados, e o cura de Parada de Ventosa que reclamaron. Fixeron unha defensa ordenada. Escribiron a todas as institucións, mesmo a Franco. O señor Francisco negouse a cobrar. Era un home plantado. Eran tempos difíciles, claro. E a presión era enorme, o embalse subía… Creo que foi a tía Amparo a que durmiu na casa até a mesma noite que a auga empezou entrar pola porta. Por riba, os que cobraron máis tarde e tiveron que construír outra vivenda, topáronse co prezo do cemento disparado.
Que foi do señor Francisco?
A memoria crea o heroe e tamén o mata. Seica morreu dun infarto na fonda da Rexedora en Ourense. A xente dicía que se o envelenaron… Non chegou a ver as aldeas asolagadas. No enterro o coche veu até Portoquintela e pasaron o cadaleito a ombreiros pola ponte do Poldrado. E dicían: ‘Se levanta a cabeza e ve todo isto!’ Porque a obra xa ía avanzada e as augas estaban asolagando todo.
Como era a aldea do Baño?
Non era moi grande, pero nos veráns estaba chea de xente. A Limia enteira viña ás augas. Esas mesmas que aínda vemos cando o encoro baixa. A min contábanme: ‘Viñan derreados e marchaban polo seu propio pé’. Eran ingresos por comidas, sitios para durmir… o meu pai, de neno, baixaba con froita para os bañistas. Esas augas sempre estiveron aproveitadas, desde os romanos. Eses bens intanxíbeis foron algo que Fenosa non tivo en conta para as indemnizacións. En Portoquintela, outra aldea que arruinou o embalse, había de todo. Nacera co século, mais en vinte anos xa tiña de todo: xastrerías, hospedaxes, cafetarías… Inundaron aquilo e non repuxeron a ponte do Poldrado, que era a vía de comunicación co outro lado. O comercio morreu. Perdeu toda a raia seca. O embalse pasou a ser un muro, a fronteira que divide e separa…
Tamén na mente da xente?
Tamén. As fronteiras tamén son psicolóxicas. Ese é un efecto que se ve moi claramente cando che falan das distancias… porque xa non medían en quilómetros, medíanas en anos! Dicían: ‘Non sei cantos anos hai que non vou alá. Rompéronse vínculos, por suposto. Mesmo a festa do San Bieito perdeu o vínculo xeográfico. Iso non se tivo en conta, pero outras cousas que si estaban no proxecto, tampouco.
Cales?
Por exemplo, no proxecto de 1919 estaba a condición de non inundar o balneario. Non se respectou. Nesa primeira concesión tamén se establecía que se había que trasladar xente, pois ofrecerlles terras de características semellantes. Atendía ao coidado humano. Despois, tampouco se respectaron as cláusulas que obrigaban a substituír as pontes. Había pontes, que eu recorde así rapidamente, en Maus, e xunto á Vía Nova estaba a ponte Pedriña, e despois o Poldrado, a ponte Nova, a ponte Cabanas… Todas están debaixo da auga. Houbo protestas, si. Hai respostas moi duras de Fenosa a peticións do secretario do Concello de Muíños, tamén contra a reclamación de dúas veciñas: a Gerarda e a Isabel.
Como resolveron?
Pois dixeron que eran camiños da Deputación. Houbo un acordo da Deputación que estableceu que co paso por riba da presa e a ponte na cola, esa estrada, malísima por certo, que fixeron por Xordos e Nigueiroá, era suficiente. Setenta anos despois son as que hai. Houbo concesións para transporte en barcas. Mesmo unha lea entre uns de Portoquintela e outros de Pazo. O negocio non funcionou.
Mais houbo protestas cando Franco apareceu inaugurar a presa…
O Benito do Baño contoume que puxeran pancartas en dous sitios. ‘Franco, pedimos justicia’. Cando pasaron cara a presa parece que non lle fixeron moito caso. Pero, de volta, os gardas foron buscar os que puxeran as pancartas e leváronos detidos a Ourense… Eran outros tempos.
O Benito foi para Aceredo e veu un embalse; o Perniñas foi para Celanova e veu unha estrada que lle marchou co que tiña; os do Xaime do Balneario, que se foran para Vigo, pois tamén unha estrada… Iso contaban
O título do libro será ‘A maldición do encoro’. Cal é esa maldición?
Eles referíanse o encoro como ‘ese diaño de embalse’. Era como unha ferida. Asociaron o encoro con desgrazas. Houbo afogados. E dicían: ‘Os afogados que leva este embalse, e as reumas, os catarros…’. E os que marcharon? ‘Pois, o Benito foi para Aceredo e veu un embalse; e o Perniñas foi para Celanova e veu unha estrada que lle marchou co que tiña; e os do Xaime do Balneario, que se foran para Vigo, pois tamén unha estrada… Iso contaban. Unha maldición. Non foi o mesmo para os de Xordos ou Nigueiroá, que perderon terras; pero si deste lado, no Baño ou en Portoquintela, que non se inundou de todo pero perderon todo. Para eles é como si fose unha guerra. É por iso que aquel drama do encoro parou o tempo.
Hoxe, o encoro e parte do Limia sofre un grave problema de contaminación. Tamén se empeza a falar de reverter a dominio público as presas, e mesmo nalgúns casos de derrubalas. Que faría vostede coas Conchas?
Primeiro, esixirlle a empresa que é responsábel das augas, a Naturgy, que coide as augas. Iso está nas condicións da concesión. En segundo lugar, que recuperase cando menos a ponte do Poldrado. E, terceiro, non debería haber ningún problema para baixar o nivel do encoro para que as augas termais estivesen en uso todo o ano e o xacemento do Aquis Querquennis, na superficie.
Non eliminaría a presa?
Penso que o encoro, coas augas limpas, pode funcionar como un lago interior deses que se ven a centos por Europa e dinamizar a contorna con actividades asociadas ao lago. Eu sempre lles digo aos responsábeis políticos que miren cara o sur, porque o futuro desta comarca está en abrirse a Portugal.
