A cultura galega volve do exilio: Mariví Villaverde

Maria Victoria Villaverde Otero (Vilagarcía, 1922- Ribadumia, 2017) converteuse nos últimos anos da súa vida nunha figura fundamental para transmitir ás xeracións máis novas a historia que a ela lle tocou vivir e que poucas veces escoitaran de viva voz: a da II República da súa infancia, a da terríbel experiencia de pertencer a unha familia ‘roja’ ou da cáscara amarga que se converte en refuxiada en Francia, a do exilio en Bos Aires, a do exilio interior cando regresan en 1966 e asentan en Madrid, a da morte de Franco e a dunha ditadura que non remata na transición en que se establece un pacto de silencio. No exilio sentira ganas de escribir o que vivira, tamén o seu compañeiro Ramón de Valenzuela, ela faino ao seu xeito e el ao del. Ás veces non podía durmir de noite pensando en “como” e o “que” debía contar; outras, abondaban as lembranzas para a desvelar e, outras, espertaba cunha idea, entón erguíase da cama e escribía seguido. En 1962 a editorial Alborada de Bos Aires publica Tres tiempos y la esperanza, asinado por María Victoria Valenzuela, con prólogo de Arturo Cuadrado e nunha ilustración un retrato da autora de Luís Seoane. Ela tiña corenta anos. O libro reeditouse en Galiza en 1987 por Edicións do Castro. No ano 2002 publícase en galego na colección Mulleres (Edicións A Nosa Terra), cun prólogo de Anxos Sumai, co título de Tres tempos e a esperanza, asinado por Mariví Villaverde; nesta edición a autora devólvelle ás personaxes os seus nomes verdadeiros, mudados nas edicións anteriores, e engádelle un epílogo: ‘Palabras que escribín corenta anos despois’. Estivo de acordo con todo o que lle propuxeron desde Edicións A Nosa Terra e feliz de que a obra chegara ao século XXI Con esta publicación renace como escritora. Ramón falecera en Madrid en 1980 e o sentido de asinar antes co apelido ‘de Valenzuela’ xustificouno co feito de que no exilio se coñecían así: os Dieste, os Seoane, os Tobío, os Valenzuela. Cando a edición de 1987 non se reparou nese aspecto. Estivo de acordo con todo o que lle propuxeron desde Edicións A Nosa Terra e feliz de que a obra chegara ao século XXI; había 22 anos que era viúva, esta publicación permitíalle seguir leal a todas as persoas coas que vivira a esperanza e que xa non estaban; a mudanza do seu apelido era necesaria nas novas coordenadas do século, a autora do texto mudara con el; sempre fóra unha muller independente, dona da súa vida, que escribiu como lle deu a gana. Obra en galego Estaba encantada con ver a súa obra en galego e só lamentaba non se ter estendido un pouco máis no epílogo. A publicación recibe moi boa acollida, foi un acerto como lectura para o ensino medio. A súa escrita entrañábel, o clima de marabilla da infancia, a perturbación do 36, a conmoción, a ilusión de comezar e construír no exilio fóra e a impotencia, a rabia no exilio interior do franquismo, son a verdade íntima, cotiá, de persoas reais; cunha narradora moi próxima, como se coñecese á quen vai ler o seu relato, así llo comentou unha moza de 16 anos. Na galería Sargadelos en Madrid as amizades Inés Canosa, Manuel Lombao, Henrique Albor organízanlle unha homenaxe por mor do seu oitenta aniversario e celebran a publicación; no mesmo lugar no ano 1980 Alonso Montero e Lois Tobío acompañárona na presentación da derradeira novela de Ramón de Valenzuela, Era tempo de apandar. Mariví Villaverde é consciente do necesario que é o seu testemuño e no que sería o seu cuarto tempo, non escrito, acode xenerosa onde a chaman. No ano 2001 participa na homenaxe ao seu gran amigo Lois Tobío no Ateneo de Madrid e nun acto inesquecíbel con Chonchiña Concheiro, compañeira de Francisco Comesaña, falaron en primeira persoa das súas vivencias no congreso O exilio galego 1936-1975 en Pontevedra. No 2003 deixa oír a súa voz noutros encontros sobre A Represión Franquista en Galicia en Narón, ou no dedicado a Alexandre Bóveda e o seu tempo, tamén na vila do Lérez. Cando o Goberno bipartito da Xunta de Galicia designou o 2006 como Ano da Memoria para lembrar o setenta aniversario do golpe de estado contra a República e situar na historia ás persoas que sufriran a represión franquista. Mariví Villaverde, formou parte do Consello da Memoria e colaborou desde o inicio con esta iniciativa que celebrou e agradeceu. Nada máis botar a andar o ano, en xaneiro, na Casa das Campás en Pontevedra formou parte da mesa redonda con María Xesús L. Escudeiro, Concha Nogueira e Amalia Bóveda arredor da situación da muller durante o franquismo. Foi unha das oradoras na ‘Homenaxe Nacional ás vítimas da represión’ que se celebrou na Illa de San Simón e no Congreso 'Destecendo a desmemoria. Galiza na loita antifranquista 1936-1977' en Pontevedra. Foi especialmente feliz e mostrou unha grande enerxía, para quen ía cumprir 84 anos, nos actos organizados desde o ensino, o 3 e 4 de abril do 2006 Acudiu contenta a actos de asociacións para a recuperación de memoria histórica que se viron impulsadas e apoiadas polo entusiasmo do momento político, con Concha Nogueira estivo no local da Sociedade Cultural e Recreativa de Calo convidadas pola Oliveira de Teo nunha xornada ‘Mulleres: Testemuñas da guerra do 36’. Volvería en 2008 á Illa da Memoria no marco do ‘II Encontro nacional de Memoria Histórica’, que incluíu a xornada ‘Mulleres con memoria. Exilios Femininos’ onde compartiu espazo con Joaquina Dorado, Carmen Tagüeña, Silvia Mestre e Teresa Alvajar. Foi especialmente feliz e mostrou unha grande enerxía, para quen ía cumprir 84 anos, nos actos organizados desde o ensino, o 3 e 4 de abril do 2006; primeiro, participou nas xornadas de recuperación da memoria organizadas polo IES Alonso Ríos de Tomiño e polos de Tui IES San Paio e o, daquela, IES Francisco Sánchez, un acto na Alameda de Tui onde tiñan lugar os fusilamentos ao que tamén acudiron moitas familias represaliadas; o segundo día ela falou para todo o alumnado no Teatro de Tui pola mañá. O mesmo 4, pola tarde, participou noutra xornada no IES Bouza Brey de Vilagarcía, acto e número especial da Revista do Instituto, Bardos, co título ‘Memoria dun Tempo Silenciado’, coordinados pola profesora Isabel González Avión. Mariví Villaverde escribe emocionada esta nota manuscrita que asina que se pode ler na revista: “Pra os alumnos do Fremín Bouza Brei que teñan desexos de coñecer o que pasou na nosa terra que tantos anos trataron de agachar. Debemos reclamar o dereito á verdade, o dereito á diñidae dos que perderon a súa vida, dos que se exiliaron e seguiron traballando pola cultura de Galiza e do seu porvir”. Máis ca nunca entre a mocidade, que recollía as súas palabras para ese futuro, ela era o vivo sorriso da memoria. Tamén viviu Mariví Villaverde momentos emocionantes en relación co recoñecemento obra de Ramón de Valenzuela, especialmente cando no ano 2002 a Asociación Cultural O Naranxo, reúne a obra que Laxeiro pintara para Valenzuela co relato do escritor da obra O Naranxo. O cadro estaba na casa de Madrid e o relato foi o que Ramón Piñeiro non quixo publicar na editorial Galaxia. No ano 2008, en xullo, no lugar de Bandeira, celébrase unha homenaxe, ‘Unha rúa na súa vila’, ao escritor, ela lembra o seu compañeiro de vida na Praza da Feira con Neira Vilas e Luís Bará, logo na casa natal da Viña descobren unha placa conmemorativa. Mariví Villaverde falou da lealdade de quen mantivo os seus ideais, sobre quen os traicionou ou colaborou co novo réxime. Nas súas intervencións transmitía feitos e vivencias, tamén as súas feridas, moitas persoas non esqueceremos como falou da pasividade de Filgueira Valverde cando detiveron a Alexandre Bóveda, nunca ninguén falara diso en público, diante dun auditorio; era unha ferida, como moi ben entendeu Susana Trigo, que tamén herdamos. Agasallounos coa dignidade na palabra rotunda. En Bos Aires vivíase con desconcerto que o galeguismo en Galiza ficara nas mans de Ramón Piñeiro No 2006, Ano da Memoria, foi recoñecida co premio Galiza Mártir pola Fundación Alexandre Bóveda, no 2009 nomeada ‘Boa e xenerosa’ pola AELG e no 2012 ‘Republicana de honra’ pola Comisión pola Recuperación da Memoria Histórica da Coruña. Mantivo sempre firme o seu compromiso cos tempos que lle tocou vivir. En Bos Aires fíxose militante do Partido Comunista, como Ramón de Valenzuela, que foi candidato polo PCG nas eleccións xerais de 1979. Mariví Villaverde explicaba a súa militancia e, sobre todo, a de Valenzuela, que fora membro das Mocidades Galeguistas. En Bos Aires vivíase con desconcerto que o galeguismo en Galiza ficara nas mans de Ramón Piñeiro, ao volveren do exilio traían a marca do comunismo, asentaron en Madrid e non era nada doado conciliar militancia e ideoloxía, Madrid con Galiza. Participou tamén Villaverde de xeito activo nas mobilizacións contra a guerra de Iraq e coa plataforma Nunca Máis. Un libro necesario: 'Tres tempos e a esperanza' E n Tres tempos e a esperanza hai unha vida que evoca outras. Lembra o pai sempre ocupado, primeiro alcalde republicano, despois deputado pola Fronte Popular; préndeno en 1934, ela descobre que hai cousas polas que sentir orgullo. A nai, serena e intelixente, organiza a fuxida a Francia. Cando viña para casar con Ramón de Valenzuela, ao que só vira cinco días e co que se carteara mentres estaba preso, a nai, sempre preto dela, díxolle se o que atopaba non era do seu gusto, que volvese e non pasaba nada. Casan en 1945, tentan ficar; non poden: “non pensar, non ver, non sufrir”. Arranxan o indulto. Exílianse. Fundamentais son as tías Carme e Luísa, rapadas no 36 e marcadas coas letras UHP na fronte. Necesaria a súa tía Arxentina, mestra galeguista, a quen a adolescente lle le obras de teatro cando a prenden acusada de roxa por escoller unha tea semellante á cor do amorodo para os gabáns das súas alumnas. Os exilios No primeiro exilio é a estrea de Os vellos non debe de namorarse a que lle permite saír da casa, recuperada da tuberculose. No segundo exilio ela traballa nunha fábrica de cintos, con traducións do francés, co corte e cosido de roupa e como axente comercial das cerámicas da Madalena. Villaverde e Valenzuela erguen o pano do teatro con Roberto Villanueva. Ela é actriz, el escribe e adapta; representan A camisa de Lauro Olmo ou O casamento do latoeiro de Jhon M. Synge. Blanco Amor dirixe As bágoas do demo de Valenzuela. Con Arturo Cuadrado, Villaverde dirixe o xornal Galicia da Federación das Sociedades Galegas e asina artigos co nome de Mª V. Arealonga. Ela, nena feliz, tiña idea de estudar francés, a refuxiada apréndeo para vivir en Orleáns ou Bordeos, de moito lle vai valer. A versión de M. Kundera, El arte de la novela, (1996) está asinada por María Victoria Villaverde e por Fernando de Valenzuela, o seu fillo. Valenzuela quería volver, Villaverde, dubidaba Fíxose axente comercial para que Ramón de Valenzuela escribise Non agardei por ninguén (1957) e en Madrid, Era tempo de apandar (1980). Elpidio Villaverde e Rosina Otero falecen no exilio, as cinzas están no panteón familiar en Vilagarcía. Rosina, a irmá, regresou e faleceu en Vilagarcía. O irmán, Francisco, eterno exiliado, nunca regresou. Nos sesenta a cuestión era volver ou non. Para a familia de Valenzuela Otero, Franco mandaba e en Bos Aires vivían cos fillos certa estabilidade. Valenzuela quería volver, Villaverde, dubidaba. Se non regresaban xa non o farían nunca, por non lles tronzar a vida aos fillos. A situación política complícase en Arxentina, Mariví Villaverde está en Europa para visitar o fillo Fernando en Praga e como comercial de cristal de bohemia. Ramón chámaa, recolle a casa e regresa. É 1966 e pola desconfianza e futuro dos fillos asentan en Madrid. O epílogo revive os fusilamentos en Hoyo del Manzanares, a morte de Franco, o crime de Atocha, a legalización do PCE. Evoca as reunións do Club da UNESCO con Reimundo Patiño, Alexandre Cribeiro ou Bautista Álvarez e o reencontro con Lois Tobío e Melu, a súa compañeira. Mariví Villaverde faleceu o día do libro de 2017, como quería as súas cinzas están con Ramón de Valenzuela no cemiterio de Adina (Sanxenxo). No exilio en Bos Aires coñeceu María Casares, tiñan o mesmo nome e naceran o mesmo día, este ano cúmprese o seu centenario. As dúas merecen homenaxes.