Quinta, Quintá, Quintáns, Quinteiro, Quiñoi, Quiñóns, Raxó e Raxoi

Do numeral latino quintus, empregado como termo militar na época romana, como indica Xosé Ramón López Boullón, designarase tanto unha rúa como unha “praza da casa señorial ou a propia casa señorial”. De aí os substantivos Quintá, Quintán e Quintáns. Posteriormente ha definir un grupo de vivendas ou o espazo que existe entre elas, equivalente –por tal circunstancia– ao termo quinteiro. Existen unhas 130 entidades de poboación galegas con algún dos citados topónimos e, e no tocante aos apelidos existen máis de 260 persoas apelidadas Quintá, en 14 concellos (Rodeiro, Antas de Ulla, Padrón, Forcarei, Pontecesures...); 29 son Quintán no seu segundo apelido, en dous municipios (Oia e Marín), así como máis de 2.620 Quintáns, asentados en 59 concellos (encabezados por Dumbría, A Baña, Rianxo, Muxía e Cee). Porén, tamén hai uns 1.600 individuos apelidados Quintana, forma castelanizada de Quintá ou Quintán. No plano histórico, José Antonio Souto Cabo transcribía outrora un documento polo cal María Quevivas de Mourazos lle vendía a Fernando Estévez certos herdos o 16 de novembro de 1265. Entre as persoas citadas nese documento vinculado co mosteiro de Montederramo figura un Pedro Fernández da Quintaa. Por outra banda, nos textos de Toxos Outos dáse conta, por exemplo, dos reguengos de Quintanis aló polo ano 1152. Coa definición de pazo, entre a documentación do ACS consérvase un texto que fai referencia ás Quintaas de Laios (A quinta de Laxos – Caldas de Cuntis) en 1308. Outrora, tamén existía unha xurisdición e “juzgado de Tierra de Quinta e Baleirón”, anexados no seu día aos xulgados de Cordeiro e Padrón. Como exemplo da asimilación toponímica por unha determinada familia localizamos un texto do ACS, elaborado no século XVI, no que se asegura que “Alonso das Quintáas, vezino de la felegresía de Santa María de Bamonde”, fillo de “Juan das Quintáas”, conseguía o arrendamento do “lugar y casal que se dize y nonbra das Quintaas”. O numeral latino “quintus”, segundo López Boullón, pasou a designar tanto unha rúa como unha “praza da casa señorial ou a propia casa señorial”, unha quinta O topónimo Quinteiro pode ter a mesma etimoloxía que Quintás e Quintáns, aínda que Luz Méndez sinala existe a posibilidade de que derive do “latín tardío quitarium, medida de capacidade”. Hoxe en día Galiza conserva 25 entidades de poboación con este nome, o cal debeu servir para designar moitas familias. A forma castelanizada Quintero só a usan unhas 335 persoas en 16 concellos (Samos, Palas de Rei, Monterroso, Pontedeume, Burela...), mais desta volta resulta maioritaria a forma propiamente galega, xa que ascenden a 1.700 as persoas usuarias, que se distribúen por Cotobade, Touro, Vila de Cruces, O Pino, Arzúa e 48 municipios máis. Entre os fondos do cenobio de Ferreira de Pallares hai unha venda que en abril de 1261 efectúan “John Munionis e Fernando Munionis e Munio Munionis”, xunto coas súas mulleres “Maiore Iohannis, Maria Iohannis, Eldara Petri”. Os compradores serán “donno Munionis Fernandi e uxori vestre donne Maiori Alfonsi”, e os bens froito dese intercambio comercial son aqueles localizados “in casali de Quinteyro, in parrachia Sancte Marine de Laureyro”. Entre as testemuñas que están presentes asina “John Petri de Quintaes”. Trescentos anos máis tarde hai un documento de concordia (custodiado no ACS) no aparece o apelido Quinteiro escrito coa forma que hoxe se coñece. Segundo o vertido nel, “Rodrigo de Pardiñas, platero, vezino de la dicha çiudad” de Santiago e “Juan de Quinteiro, vezino de la felegresía de Santiago d’Antas, mayordomo (...) concordaron el uno con el otro en la manera e forma que sigue: que el dicho Rodrigo de Pardiñas tiene de azer al dicho Juan de Quinteiro una cruz de plata labrada”. Este texto foi pasado perante notario o 12 de agosto de 1566. Luz Méndez recorda que Quinteiro, de non ter a mesma etimoloxía que Quintá, podería derivar do “latín tardío 'quitarium', medida de capacidade” O seguinte topónimo que imos tratar recórdanos unha das obras do egrexio galeguista Manuel García Barros. As aventuras de Alberte Quiñoi é unha das pezas narrativas mais senlleiras deste autor estradés. Na freguesía de San Simón de Rodieiros (Boimorto) existen dous lugares denominados Quiñoi, que se diferencian pola súa localización orográfica (de Arriba e de Abaixo). Quizais a súa etimoloxía habería que relacionala con numeral latino quintus (quinto) ao que se lle engadiría o sufixo aumentativo –onis, para dar quinionis e de aí Quiñoi. Deste termo procede a palabra quiñón (“cantidade que lle corresponde a cada un dos que participan en determinadas reparticións”), cuxo plural –Quiñóns– tamén ven sendo un apelido galego. Este rexístrase, na forma castelanizada Quiñones, en máis de 450 persoas e concretamente en 14 concellos (Folgoso do Courel, Sanxenxo, Ribas de Sil, Poio...). O outro, Quiñoi, úsano –rematado en “y”– 400 persoas en Santiso, Melide, Vila de Cruces, O Pino, Negreira e 10 municipios máis. No que atinxe á documentación antiga, interésanos destacar unha solicitude polo cal os veciños do couto de Dormeá (Boimorto), reunidos no “lugar de Boymyll, felegresía de San Myguel de Boymyll, coto de Dormeao, a veynte e ocho días del mes de junyo del año del señor de myll e quynientos e çinquenta e seys anos” piden que o mordomo “Vasco de Quynoy, el qual hera muy viejo” fose substituído por outro. A respecto de Quiñóns, debemos lembrar a existencia dunha ermida chamada “San Bartolomé de Quiñones, que está en el destrito de la felegresía de Sant Istebo d’Oca” (A Estrada), documentada xa por 1573. Nesa mesma parroquia, e segundo un texto do ano seguinte, “Bertolamé Reimóndez de Quiñones, vezino de la çiudad de Santiago” fixera e edificara “en la aldea de Castrotión, felegresía de Sant Estevan d’Oca, de la diócisis de Compostela, en mi propio territorio, una hermita y capilla dedicada a la adbocaçión de la Anunçiaçión de la Birben Santa María, Nuestra Señora”. Manuel García Barros é autor da obra 'As aventuras de Alberte Quiñoi' Isidoro González Millán sinalaba hai tempo que do termo radiolum podería saír o topónimo Raxoo, para logo derivar en Raxó. Así e todo, segundo as pescudas que puidemos realizar nos fondos do mosteiro de Santa María da Armenteira, o núcleo de poboación de Raxó, hogano San Gregorio de Raxó (Poio), era designado Rajola en tempos do emperador Afonso VII, xa casado daquela con Riquilda de Polonia. O documento, datado o 20 de xaneiro de 1155, exprésao así: “hereditate que est in terra de Salnes, et vocatur Canelas, et est in ripa maris (...) sicuit dividit ex una parte de Samineira et ex altera parte Dorron et de Rajola (...)”. Ante esta circunstancia, habería que preguntarse se Raxó procedería, por conseguinte, do antropónimo feminino Ragiola. O apelido Quiñóns pode proceder da cantidade que lle corresponde a unha persoa en certa repartición Corrido o tempo, en 1391 ese lugar xa se designa como couto de Rajôo. Ademais desta freguesía, temos no país dúas entidades de poboación con ese nome, en San Simón de Ons (Cacheiras – Teo) e San Pedro de Matamá (Vigo), concretamente. No que atinxe ao apelido homónimo, só se constatan unhas 470 persoas que o usan, mais emprégano na forma Rajó en 15 concellos, dos cales os máis destacados (por entidade de poboación) son os do Saviñao, Pantón, Salvaterra de Miño, Monforte de Lemos e Ponte Caldelas. Por 1433, segundo o Minutario notarial de Pontevedra, era “Ares Garçia de Rajoo, mercador, vesiño da villa de Pontevedra”, e dous anos máis tarde, na mesma capital do Lérez, vive “Lopo Afonso de Rajoo, mareante”. Polo menos no século XVI constátase a presenza do “x” nalgunhas persoas que usan tal apelido. Serve de exemplo un documento conservado no ACS, do 19 de maio de 1574, polo que certa muller de nome “María Gomes, residente en la dicha çibdad” de Santiago, dicíase viúva de “Pedro Álvarez Raxó, sastre” e “bezina de la villa de Monforte de Lemos”. Agora é a quenda do apelido Raxoi, que Gonzalo Navaza e outras persoas consideran que procede do nome persoal Ragiolus (posibelmente en xenitivo). Ese nome aparece tanto en feminino como en masculino na diplomática de San Salvador de Celanova. Velaí que, como recolle Navaza, polo ano 1010 un home chamado Tello se diga casado cunha tal Ragiola (“ego Tello et uxor mea Ragiola”). Segundo Navaza, Raxoi deriva do nome persoal 'Ragiolus' Ragiolo, ademais, é o nome dunha testemuña que figura nun par de contratos de compravenda de 1005 e que se localiza na referida fonte documental. Por outra banda, só existen tres lugares así denominados hoxe en día, concretamente en Santa María de Luneda (A Cañiza), San Miguel de Valga (no concello do mesmo nome) e San Pedro de Vilanova (Vedra). A estes habería que lles engadir un Portarraxoi en San Xiao de Pontecesures. En oito concellos podemos comprobar a presenza do apelido; encabezados por Forcarei, Monterrei, Cerdedo, Caldas de Reis e Padrón, suman non máis de 147 persoas as que o usan na forma castelanizada Rajoy. Con independencia de facermos referencia ao arcebispo compostelán Bartolomeu Raxoi Losada (1751-1772) e ao profesor de dereito civil na USC Enrique Rajoy Leloup (1882-1966) entre os persoeiros salientábeis que levan este apelido, queremos dar conta dun par de documentos históricos, un deles epigráfico. Natural ou oriúndo da cidade de Compostela foi o “bachiller Graviel de Raxoi”, que como vemos grafa con “x” o seu apelido aló polo ano 1587 e dise fillo de “Alonso de Raxoi”. O primeiro toma hábitos e, alén de ser crego en determinados lugares, ocúpase dos beneficios curados de San Fins das Estacas e San Mamede de Piñeiro (Cuntis). No pazo abacial da primeira das freguesías dáse conta de que o sinalado crego ergueu a lareira do inmoble. Así, no lateral esquerdo do seu escudo de armas, figura: “Bachiller · Gabriel A · R[a]xoi · Fecit · 1613”. Entrevista á escritora Mercedes Queixas Zas: "Cando vin que o apelido Queixas era o que ía poder legar sentinme un pouco máis plena e coherente coa miña ascendencia" Que opinión ten sobre a restauración da onomástica galega? O avance na restauración do noso idioma en todas as súas representacións é mostra do avance na súa restitución cara a un uso normalizado. Foino cando se reparou a toponimia e a microtoponimia e tamén o é cando nos identificamos na forma en que nos recoñecemos ante os demais polo noso nome e apelidos. Non lle resulta curioso que os topónimos galegos teñan como única forma oficial, obviamente, a do idioma galego e no caso dos apelidos non? Vivimos un proceso de normalización lingüística que comezou coa recuperación da democracia e se fixou en 1983 coa aprobación da Lei de normalización lingüística; un proceso de implantación irregular e moi incompleto, que foi avanzando moi lentamente porque así se decidiu desde a política lingüística de contención aplicada polos gobernos do PP na Xunta de Galiza, cunha breve paréntese no goberno bipartito que implicaba algúns avances que o PP, que actualmente goberna, dilapidou de forma agresiva e reaccionaria. Un goberno comprometido coa vida plena do galego tería activada a sensibilización do pobo cara á reparación da súa onomástica, tanto desde a autocorrección como desde a transmisión galeguizada interxeracional. Son sabedor de que vostede restaurou o seu apelido primeiro á forma oficial galega. Cando aconteceu? Cales foron as razóns que a levaron a iso? Fíxeno en 1993, nada máis rematados os estudos de Filoloxía na UDC, que me axudaron a entender os porqués da anormalidade sociolingüística en que viviamos. Por outra banda, había un relato familiar que sempre me acompañaba con estrañeza, como unha especie de nobelo que había que desenredar. O meu avó paterno dicía que era da parroquia de Queixas, no Concello de Cerceda, da casa dos de Fontes. O seu documento de identidade nomeábao como Ricardo Queijas Fuentes. Houbo algún tipo de complicación á hora de tramitar a petición? Nunca esquecerei o día en que fun ao Rexistro Civil da Coruña con toda a documentación administrativa preparada para tramitar a mudanza do meu apelido paterno. Cando o entreguei todo, o funcionario miroume inzado de prepotencia e díxome sinalándome co dedo índice: —No sabe usted donde se mete. Desde a conciencia activa que nacía da formación académica respondinlle: —Claro que o sei. Tramite a documentación, por favor. Despois de me advertir que me preparase para agardar tempo e tempo, deille as grazas e saín. A mudanza produciuse moi rápido e cando vin que o apelido Queixas era o que ía poder legar sentinme un pouco máis plena e coherente coa miña ascendencia. Unha sensación próxima a ter saldada unha conta pendente. Animaría ás galegas e galegos a restaurar os seus apelidos? Convido a dar ese paso reparador no plano individual, sabendo que tamén implica transcendencia colectiva á hora de construírmos un Nós pleno como pobo galego. A nosa onomástica é a nosa carta de presentación e identificación. Palabras contadas que o contan todo de nós.