Cabaleira, Cabaleiro, Carmoega, Casavella, Caxaraville e Caxide

Non menos de cinco milleiros de persoas empregan na Galiza o apelido Cabaleiro e constitúen unha parte bastante reducida as que o teñen aínda en castelán. Concéntrase, sobre todo, nos concellos de Vigo, Redondela, Salceda de Caselas, O Porriño, Mos, A Coruña, Lugo, Pontevedra, Bueu etc. Se excluímos a toponimia menor, entidades de poboación con este nome localízanse en San Martiño de Barreiros (Gondomar) e San Martiño de Grou (Lobeira) así como a forma Cabaleiros en Santo Estevo de Medín (O Pino). Os Cabaleiros é unha entidade de poboación de Santa María de Bretaña (A Pastoriza), A Ponte dos Cabaleiros sitúase en Santa María de Arbo e Rabiáns dos Cabaleiros en San Xiao de Vea (A Estrada). Ademais existen dúas freguesías con ese nome: San Xián de Cabaleiros (Tordoia) e Santa María Madalena de Neira dos Cabaleiros (Láncara). Se ben non podemos ignorar que a persoa portadora do apelido puidese acadalo mercé ao alcume ou oficio dun seu antepasado, unha gran parte das que o usan teríano adquirido por evidente relación toponímica. Por outra banda, non esquezamos a vacilación do –s plural dos topónimos, pois, aínda que xeralmente se transmiten cara á persoa portadora en singular, tamén as houbo apelidadas en plural. Curiosa é a denominación dun tal Pedro de Cabaleiras que se rexistra nun texto de 1623 procedente dos fondos do marquesado de Mos. Ese “apelido” viríalle, quizais, por un lugar denominado Cabaleiras, como aquel que existe en Santiago de Loureiro (Cotobade). Porén, ese texto depositado no Arquivo da Deputación de Pontevedra indica que os bens concedidos en enfiteuse fican no partido de Chantada. Por outra banda, a vinculación territorial do antropónimo maniféstase moitas veces ao carrexar o usuario, entre o nome e apelido, a preposición “de”. Curiosa é a denominación dun tal Pedro de Cabaleiras que se rexistra nun texto de 1623 procedente dos fondos do marquesado de Mos Segundo a documentación da cidade de Ourense, por 1434 aparece como procurador “Rodrigo Cabaleiro, para que posa demandar” os bens de “Biatris Gonçalves, filla de Joan Gonçalves, çapateiro, et de Maria Dona” que fican no arcebispado de Santiago. Recóllese este apuntamento no Libro de notas de Álvaro Afonso que estuda e transcribe Anselmo López Carreira. Que conste que desde o medievo e nos primeiros séculos da Idade Moderna é habitual que, de se apelidar un home Cabaleiro, lle transmita a algunha das súas fillas ese apelido, mais ela usarao se cadra na forma feminina tras a flexión do morfema de xénero. Este feito tamén se dá entre os membros dun matrimonio. De aí que no século XVI unha María Cabaleira sexa dona de Pedro Cabaleiro. Mulleres con este apelido (na forma feminina), segundo a documentación histórica son, por exemplo: Dominga Cabaleira, que aparece nun texto de 1574 (“aforo e doy en aforamiento a bos, Gonçaluo Bello, bezino de la felegresía de Santa Marina de Beyra... e a Dominga Cabaleira, vuestra muger, ausente”) e María Cabaleira, que se manifesta por 1551. Significativo é un texto sobre dela pois, portando ese apelido, certifica a vinculación toponímica. Reza así o documento: “(...) sepan quantos esta carta de aforamiento vieren como nós, dona Ynés de Sotomayor, prioresa del monasterio de Santa María de Belbís (...) aforamos e damos en aforamiento (...) a vos Pero Castellano, vecino de la felegresía de San Giao dos Cabaleiros, que estais presente, y a María Cabaleira, vuestra muger (...) el lugar e casal que se dize de Castrillón, syto en la dicha felegresía de San Giao dos Cabaleiros (...)”. Na actualidade, a versión feminina de tal apelido pódese dar por extinta. Os últimos documentos que posuímos sobre dela son, concretamente, o rexistro nos libros de nacementos do Concello de Santiago de Compostela dun meniño, de nome Manuel, cuxa avoa materna –de Santa Baia de Arca– se chamaba Paula Cabaleira. O asento leva data do 5 de agosto de 1858. E de sete anos máis tarde será outro no que se dá conta do nacemento de “Teresa Gregoria”, filla de Dolores Cabaleira (natural de Chapela) e neta materna de José Cabaleira (de San Salvador de Teis). Carmoega, segundo Luz Méndez, podería derivar do sintagma 'Cas(a) (de/da) Moega' Entre os persoeiros deste século e o anterior consideramos oportuno citar Ramón Pérez Cabaleiro, concelleiro pola Fronte Popular e tenente de alcalde do Porriño en 1936, asasinado tras o golpe militar o 1 de setembro dese ano. Autora de Deixádenos remar (2021) é a escritora natural de Saídres (no concello de Silleda) Ana Cabaleiro, premio García Barros pola novela As ramonas (2018). A única parroquia en toda Galiza denominada Carmoega fica no municipio de Agolada. Daquela é indubidábel que nesa xeografía xorde o apelido toponímico homónimo, ese que na actualidade só usan unhas 365 persoas, ben na forma normativa galega –que é a maioritaria–, ben na forma Carmueja na que se subliña o efecto da gheada. A etimoloxía, segundo Luz Méndez, é discutida por distintas persoas entendidas na materia, mais achega que podería derivar do sintagma Cas(a) (de/da) Moega. O antropónimo 'Kagido', derivado no topónimo 'Caxide', asígnalles apelido a unhas 750 persoas Na diplomática medieval cítase a parroquia de San Pedro de Carmoega, nomeadamente na confirmación do feudo da fortaleza de Borraxeiros e da súa contorna. O pergameo, conservado no AHDS e transcrito por Ángel Rodríguez González, leva data do 12 de novembro de 1448. Por outra banda, de 1567 é a carta de dote que o mercador Miguel Tibante outorga á súa filla Violante Álvarez para que case con Pedro de Prado. Entre o rico patrimonio cítase “el paço de Guiaral, sito en la felegresía de San Salbador de Camanço (...) y el lugar de Nobeledo y el lugar de Carmohega”. Bastante musical resulta o seguinte apelido, pois úsao un dos mellores cantautores galegos. Estoume a referir a Miro Casabella, relacionado polos anos sesenta coa Nova Cançó catalá e membro de Voces Ceibes. Son algo así como 19 concellos galegos que os teñen algunha entidade de poboación co nome de Casavella, entre eles os de Abadín, A Cañiza, Cedeira, Cerdido etc. Todos, obviamente, o escriben de xeito normativo; mais no que afecta ao apelido unicamente sabemos que ao redor de medio milleiro de persoas o usan nas formas Casabella e Casavieja. Esta última variante, castelanizada, fica en Castro de Rei, e a outra, en Alfoz, Xove, Ourol, O Valadouro, Viveiro, Cervo, Burela, O Vicedo, Mondoñedo, Foz, Abadín etc. O apelido con “v” certifícase nun texto de anulación de compromiso matrimonial que leva data do 28 de xullo de 1525 e comeza así: “Yn dey nomine, amén, sepan quantos esta carta de poder vieren como yo, Mayor da Casavella, hija de Gómez da Casavella, defunto, que aya gloria, digo que por quanto a mý notiçia hes venyda que Juan Romeu, O Novo, vezino de Sant’André de Voymente, que hes en el conçejo de Vivero, se anda axantado e alavando que hes my marido, que algunas palabras de matrimonio oviese entre él e mi pasado lo que no sé (...), devemos de ser apartados y qualesquier palabras o obra de matrimonyo dado por mutuo, y devemos ser dados por libres el uno del otro, para que cada uno se pueda casar e hazer su voluntad (...). Otorgo todo (...) mi poder (...) a vós, Gómez da Casavella, e Juan da Casavella e a Pero Molinero, vecinos del concejo de Vibero (...) para que por mý (...) podays querellarvos del dicho Juan Romeu de lo que ansý anda deziendo e publicando, para que podays pedir e pidays separaçión del dicho matrimonyo”. En relación co apelido Caxaraville, este gráfase nun documento do 16 de febreiro de 1520, pois o carniceiro compostelán Xoán Trigo arréndalle a “Gonçalo de Caxaraville, de la felegresía de Santa Marina de Ramylle” (Agolada) certo lugar desa parroquia. Evidentemente o apelido procederalle a Gonzalo por téreno feito como propio os seus antepasados, os cales –quizais– deberon ser orixinarios da única entidade de poboación que leva ese nome na freguesía de San Miguel de Sarandón (Vedra). Caxaraville, como lugar, reflíctese nun pergameo do 2 de xullo de 1364 no que se anuncia que “Pero Eanns, dito Gatino, rendeiro, morador en Santiago” toma posesión en mans de “Nuno Peres, clérigo e moordomo na dita felegresía” de San Miguel de Sarandón, das casas e chantados de “Casdansula, e en Viñaes, e enna Silva, e en Trasfontao, e en Sarandons e en Cascheriville, que son na dita filigresía”. Este interesante texto consérvase nos fondos da Fundación Penzol. Na actualidade preto de 600 persoas apelídanse así e localízanse nas terras de Padrón, Teo, Dodro, Pontecesures, Vedra, Boqueixón, Rois, A Estrada... Entre as persoas que o usan ou usaron podemos citar a programadora cultural María Cajaraville, a José Cajaraville (director do semanario El Amigo del Pueblo, órgano do Centro Republicano de Santiago de Compostela) e o escritor Héctor Cajaraville, Premio Merlín de literatura infantil en 2018. Este autor achega, nunha súa publicación, que Caxaraville é un topónimo procedente dun antropónimo latino en xenitivo. A primeira parte do mesmo vén de casar e a segunda do nome propio Alibius. Na Onomástica persoal do Noroeste Hispano, Eligio Rivas informa de que Kagilda ou Cagilda é o nome dunha galega xa documentada polo ano 745. O seu masculino, Kagido, segundo o autor, rexístrase ao pé do mosteiro de Santa Cristina de Ribas de Sil en 1012. Tanto é así que ese templo figura na freguesía de Santa Cristina de Caxide. Lugares con este nome localízanse en San Bieito de Gondomar (no concello homónimo), San Facundo de Busto (Lalín), San Fins de Lois (Ribadumia), San Martiño de Asperelo (Rodeiro) e San Xoán de Larazo (Vila de Cruces). O antropónimo Kagido, derivado no topónimo Caxide, asígnalles apelido a unhas 750 persoas, quer coa forma Cajide quer como Cagide. Con “x” figura nun documento do 5 de xuño de 1523, pois unha muller chamada “Mayor de Caxide” xunto co seu marido, Afonso de Mira (veciños de Santa María de Rus), adquiren certas herdades de “Martín Caniñas”. Queremos traer até aquí outro texto curioso, no que ademais se trata un caso de violencia de xénero, no que unha das persoas ten o nome de María de Caxide. O orixinal, datado a 23 de agosto de 1607, sinala que a compostelá “Andresa de Bilarino, muger de Alonso Blanco (...) se abía querellado de Pedro das Nogueyras y María de Caxide (...)”. Esta última, que era tía da demandante, “parese le avían llamado puta desbergonzada y el dicho Pedro das Nogueyras le avía dado de palos y otras cosas, de que avían dado ynformación y estavan presos”.