Arroxo, Arxóns, Asorei, Astrai, Axeitos, Baamonde e Baldomar

Como topónimo, Arroxo rexístrase nas parroquias homónimas dos concellos de Baralla e A Fonsagrada, así como nesoutras de San Pedro de Tortes (Becerreá), San Cristovo de Guntín (Bóveda), Santa María de Queizán (O Corgo), Santa María de Lourenzá (Lourenzá) e Santalla de Pascais (Samos). Úsano como apelido pouco menos de cincocentas persoas esparexidas por Lugo, A Coruña, Becerreá, Castroverde, O Corgo, Láncara, Xinzo de Limia, Calvos de Randín, Oleiros... Coa forma propiamente galega aparece nalgúns documentos do AHUS, por exemplo naqueles nos que se cita o “señor Rodrigo de Arroxo Balcazer, maestre escola de la yglesia de Horense” (27 de maio de 1558), a “Pedro de Arroxo, portero del Santo O[ficio de] la Ynquisición deste Reino de Galicia” (ano 1627) e o rexedor ourensán Antón de Arroxo Bolaño Ribadeneira e Valcárcel (1650). Se bebemos dos estudos de Xulia Marqués Valea, podemos indicar que este termo viría a significar corrente de auga ou rego. Segundo Xulia Marqués Vale, o topónimo Arroxo viría significar corrente de auga ou rego Pouco usual tamén resulta o apelido Arxóns, que deriva do lugar homónimo existente na freguesía estradesa de San Xoán de Santeles. A este respecto son ben interesantes as investigacións que Clara Iglesias Cortizo achega n’Os nomes da Estrada, pois sinala a autora que arxón é unha estaca que se chanta ao lado dunha planta (como acontece coas vides ou os chícharos) e que serve para endereitala; de aí que considere que “quizais o topónimo se refira a algunha leira destinada ao cultivo de legumes ou plantas rubideiras”. Porén, Edelmiro Bascuas nos seus Estudios de hidronimia paleoeuropea gallega cre que se trata dun hidrónimo. Non existe outra entidade de poboación galega que empregue este topónimo, e no que afecta ao apelido cómpre indicar que unhas catrocentas persoas fan uso del, porén segundo as formas violentamente castelanizadas (tal e como o cualifica Fernando Cabeza Quiles), Arjones ou Argones. Residen os seus portadores nos concellos de Vigo, Ponteareas, Mondariz, A Estrada e Mos, sobre todo. Un Juan de “Arjóns”, homónimo do seu proxenitor, aparece documentado naquela freguesía estradesa o 24 de febreiro de 1575 tras a venda que o primeiro efectúa de dúas pezas de viña: “(...) sepan quantos esta carta de venta, çessión y traspasaçión vieren como (...) Joan d’Arjóns, ‘el moço’, e Joan Gómez y Alberta Montoya, su muger, todos vezinos de la felegresía de San Joan de Santeles (...) bendemos fyrmemente por jur de heredad (...) a bos, Joan de Rebolo de Sieiro, vezino de San Miguel de Cora, que estais presente, para vós y para vuestros herederos (...) dos pieças de bina con su heredad según están sitas en la Chousa de Santeles (...)”. Clara Iglesias Cortizo informa que o topónimo Arxóns podería indicar a presenza dun lugar para o cultivo de legumes Para completar este dato histórico queremos sinalar que Arxóns formou parte das propiedades das clarisas de Compostela, verbo do que testemuñan textos do século XVII. Mais no que afecta a persoas que levan tal apelido debemos facer memoria de Dolores (ou Lola) Arxóns, autora de varias obras que xiran ao redor de Avilés de Taramancos. Na Arxentina tamén destaca a escritora Adriana Arjones. Deixando atrás este apelido, botamos man agora do de Asorei, antropónimo ligado á freguesía homónima que carrexa a advocación de Santa María e se localiza no municipio de Vila de Cruces. Non chegan a un milleiro de individuos os que empregan este apelido, distribuído polos municipios de Compostela, Vila de Cruces, A Coruña, Lalín, Vigo, A Estrada, Pontevedra, Lugo e Agolada, entre outros. A versión castelanizada é a única que documenta a Cartografía dos Apelidos de Galiza (ILG). Os lugares denominados Baamonde proceden do antropónimo 'Badamundus' Un dos primeiros textos que dá conta da existencia do lugar de Asorei recóllese entre os fondos do mosteiro de San Lourenzo de Carboeiro, pois a este entrega Pedro Afonso unha cuarta parte de Santa Baia de Losón o 1 de marzo de 1175, así como os quiñóns que lle corresponden dos lugares de Nigros, Montealto e Asorei (“Concedo, et adhuc adicio ad ipsum supradictum meo quinione de Nigros et de Montealto et quarta de Asorey cum suis adiunctionibus”). Coñecido foi o prestixioso escultor Francisco Asorei (nado en Fefiñáns, Cambados), que inspiraría a novela de Xohán Xesús González titulada A Modelo de Paco Asorey (Nós 1933). Entre as persoas dedicadas á literatura queremos facer mención de Antolín Faraldo Asorei (1822-1853), que en 1843 gustou de propor a independencia da Galiza, e Daniel Asorey, poeta e autor de brillantes obras narrativas. Astrai é un lugar de San Cristovo de Mesía, no concello coruñés do mesmo nome. Adquirido por determinadas familias para indicar o seu lugar de orixe, pasa a ser apelido e na actualidade úsano máis de 630 persoas, que asentan en menos de 24 concellos, estando á cabeza os da Coruña, Vilasantar, Compostela, Curtis, Frades, Ordes e Arteixo. Temos constancia que polo ano 1572 se encarga do labor pastoral da freguesía de San Martiño de Castrelo un tal “Rodrigo d’Astray, clérigo rector” do citado beneficio. Pola contorna do dolmen de Axeitos erguéronse varios megálitos, algún desaparecido como o do Monte dos Corvos Dentro da onomástica, un dos apelidos que nada máis cavilalo xera unha imaxe fantástica en nós é o de Axeitos. Asemella que coa súa pronuncia se erixe o famoso megálito no noso maxín, aquel localizado na parroquia ribeirá de San Martiño de Oleiros. Así e todo, pola súa contorna espalláronse varios menhires, como o desaparecido do monte dos Corvos, que mediu o escritor Xoán Xosé Fernández Abella e identificou Antonio González Millán. Este historiador sinala que na actualidade fica “en paradoiro descoñecido logo de ser advertida a súa existencia ao concello de Ribeira”. Curiosamente, dentro da toponimia maior de Galiza, Axeitos só aparece nese municipio e este nome debeu servir para apelidar a case toda a totalidade de persoas así denominadas no noso país, se ben e lamentabelmente na imperante versión castelanizada Ageitos. Esta esténdese, sobre todo, por Ribeira, Porto do Son, Noia e incluso A Coruña, empregándoo o propio escritor e académico, nado en Rianxo, Xosé Luís Axeitos Agrelo. Dentro da colección de documentos históricos galegos, aínda que domina desde cando menos o século XVI a forma castelanizada, si vemos textos coa forma galega. Un deles, custodiado nas instalacións da Catedral de Santiago, sinala que o prior de San Martiño Pinario, frei Pedro de Baños, nomea un labrego como “primeira voz” no foro que a súa familia posúe polo lugar de Olveira de Suso. Así, a partir do 20 de maio de 1586 “Tomé d’Axeitos, labrador, vezino de la (sic) felegresía de Santa María d’Olveira” pasa a ser foreiro do referido cenobio compostelán. Con esa denominación tamén aparecen por 1567 un Alonso de Axeito, veciño de Santa María de Olveira, e unha María de Oleiros, a súa muller, preiteando con Martiño de Bretal, da freguesía de Oleiros. De 'Baldemarus' deriva o topónimo Baldomar, polo que se debe escribir con "b" e non con "v" Preto de 3.300 persoas usan na actualidade o apelido Baamonde nas súas catro formas de escribilo: o xa sinalado, que é a propiamente galega, e as de Bahamonde, Vaamonde e Vahamonde. Son numerosísimos os concellos polos que se difunde, porén debemos indicar que Santiago de Baamonde (Begonte) e Santa María de Bamonde (Teo) son os topónimos que deron apelido a moitos particulares, tal e como debeu acontecer cos lugares homónimos sitos en Santa María do Burgo (Muras), San Vicenzo de Coucieiro (Paderne de Allariz), San Paio de Paradela (Toques) e San Vicenzo de Curtis (Vilasantar). Os datos históricos sobre aquelas freguesías son abondosas, tanto é así que importantes cabaleiros medievais –pertencentes á liñaxe dos Baamonde– gobernaron numerosos castelos, exerceron postos na Administración pública ou incluso ocuparon cadeiras episcopais galegas. Velaí están García Martínez de Baamonde, bispo de Tui (1439-1441) e doutras dioceses; e o mindoniense Pedro Arias Baamonde (1446-1448). Dentro da cultura actual queremos citar a Antón Baamonde, autor de Aire para respirar, e ao cantautor Suso Vaamonde. Tamén levou este apelido, en anos da Ilustración, o escritor Pedro Antonio Sánchez Vaamonde, cofundador da Real Sociedade Económica Amigos do País de Santiago (1784). Por outra banda, tanto o apelido como o topónimo proceden do nome de persoa Badamundus se nos guiamos das investigacións de Eligio Rivas Quintas. No testamento de Afonso Gómez Galinato (1365) cítase o lugar de Baldomar (San Mamede de Piñeiro, Cuntis) Analizando o topónimo Baldomar, ben certo é que nalgunha ocasión o temos visto recollido na forma Val do Mar, cando a correcta é aqueloutra por mor da súa procedencia etimolóxica, concretamente do nome Baldemarus. Así denominadas existen sete entidades de poboación sitas en Santa María de Rus (Carballo), Santa Mariña de Covelo (Covelo), Santa Cruz de Parga (Guitiriz), San Xoán de Bardullas (Muxía), San Martiño de Nogueira de Ramuín (no concello homónimo), Santa María de Mera de Arriba (Ortigueira) e Santa María de Beacán (A Peroxa). A estas hai que sumarlles a parroquia de San Xoán de Baldomar (Begonte). Como apelido escríbese con “b”, malia existir a forma deturpada con “v”, e así unhas 160 persoas empregan na actualidade ambas as grafías. Fisterra, A Coruña, Camariñas e Muxía son os concellos nos que se empadroan os individuos con tal denominación. Na urbe medieval compostelá existían a rúa, barrio e fonte denominados de Baldomar, xusto ao pé da antiga muralla. Porén, nesa época xa contemplamos malas grafías, servindo de exemplo o que se documenta nas últimas vontades de Afonso Gómez Galinato (26 de xuño de 1365) publicado por X. Ferro Couselo n’A vida e a fala dos devanceiros. O testador ordenaba que para o seu “sobriño Pero Gomes (...) lle perffaçam hum casar derdade em Ualdomar [San Mamede de Piñeiro, Cuntis]”. A comezos do século XV son coñecidos en Compostela o servente do concello Gonçalvo Peres do Baldomar e o escudeiro Juan Rodriges da Baldomar.