Orixe e fin, dous pasos lingüísticos na sucesión

As expectativas que abren a traxectoria consolidada de Chus Pato e os paratextos que acompañan a Sonora xa nos colocan nun lugar. Sabemos antes de abrir o libro que imos atopar a temática da morte, neste caso a da nai, e a reflexión desde o poema. Tamén a reflexión sobre o poema. A propia autora explica algo disto na nota que está ao final, ademais de indicarnos por que se estrutura en nove ondas. Mais o contido, loxicamente, supera os prognósticos. Remoer a morte da nai é remoer a existencia porque cada proxenitora contén todas as orixes. A de quen non está, a da poeta, a da civilización ou a do mundo. Non hai transcendencia se se entende que a morte e a vida, tamén estar no ventre da nai, é un intervalo na natureza, un tránsito cara á fusión coa terra: "O intre da nosa existencia é tan salvaxe como calquera outro". Mesmo as pantasmas, nas que non hai que acreditar cando "podo situalas, as aparicións, na árbore e nas ribeiras". Tampouco hai transcendencia na mente que pensa, polo tanto no que se entende que nos fai seres humanos: "sen dereito a montaña é previa e superior ao dereito da miña / pertenza". Como non a hai en cada unha das representacións, sexan o idioma, o loito, a arte ou calquera compoñente da cultura. Forman parte do material granítico, sostén da nosa comunidade segundo o que determina a etnoloxía galega: "somos o púlsar das aves / a rocha lingüística / toda potencia calquera virtualidade". Cobra importancia a imaxe das dúas beiras. A de aquí e a de ultramar, espazo repetido e familiar que nutre varias das viaxes que aparecen, memoria que se herda para poder saber que todo é selección dunha selección previa, a suma de varias subxectividades que tamén existen. Interesan as nebulosas e as fronteiras porque todo é solaina e desde aí comunicamos. Nelas é onde se sitúa a arte, da que se cuestionan os límites e a relevancia, como aparece nun dos últimos textos onde se equipara ao tope no que bater, a táboa rabuñada porque os signos teñen corpo e "un poema é un coágulo". Se estes trazos son coherentes coa produción da autora, tamén o son a incorporación doutras voces, a representación poderosa do feminino e a diversidade de discursos, algúns próximos á secuencialidade da narrativa ou ao teatro, aínda que tamén aparecen as artes plásticas e o cinema. Mais este é un libro global, ou total, por non usar o adxectivo "orgánico", xa algo fofo. Luminoso por momentos, tamén no senso de que resulta máis transparente que obras anteriores. Cómpre lelo devagar, mais cómpre lelo.