Perspectivas no Terceiro Mundo: Angola na encrucillada

*Adrián Dios Vicente é profesor de Historia Económica na USC. Mediante un programa de mobilidade foi docente durante un mes na Universidade Agostinho Neto, en Luanda, neste ano 2023. 11 de Novembro de 1975. Agostinho Neto, líder do Movimento Popular de Libertação de Angola (MPLA), declara en Luanda a independencia do seu país. Rematan así catro séculos de ocupación portuguesa, despois dunha guerra colonial que provocara un enorme desgaste no Goberno fascista en Portugal (o Estado Novo) e un crecente malestar en importantes capas do Exército, un dos xermes para a eclosión da Revolução dos Cravos pouco máis dun ano antes. Estes anos de convulsión nas colonias portuguesas son ben definidos pola poboación angolana como confusão, palabra repetida por Kapuściński no libro Un día máis con vida, no que narra a súa presenza en Luanda durante os tres meses previos á declaración de independencia. A independencia angolana deu como resultado unha República Popular, mais, infelizmente, tamén o inicio da Guerra Civil máis longa da historia de África. A historia recente do país estivo marcada a lume polo conflito entre o goberno do MPLA, apoiado pola Unión Soviética e, particularmente, por Cuba, e os seus inimigos da FNLA (Frente Nacional de Libertação de Angola) e a UNITA (União Nacional para a Independência Total de Angola) apoiados, á súa vez, polos Estados Unidos e o réxime do apartheid de Sudáfrica. Ao longo do conflito, que finalizou no ano 2002, realizáronse dúas transicións de relevancia: a fin do sistema de partido único importado da Unión Soviética para a consolidación dun sistema multipartidista a partir do ano 1992 e o abandono do socialismo cara á reinserción de Angola nunha economía de mercado. De todos modos, o MPLA mantense ininterrompidamente no poder desde a independencia até hoxe. Do conflito armado ao neocolonialismo A economía angolana reflexa con claridade o que significa o Desenvolvemento do Sub-desenvolvemento, como o definía Gunder Frank: Os países pobres non están subdesenvolvidos, senón que se transformaron en función dos intereses dos centros económicos globais nese chamado sistema mundo que é hoxe o capitalismo, polo que ser pobres é unha realidade dese proceso de desenvolvemento. O futuro do país preséntase incerto, cun goberno debilitado O caso angolano é paradigmático pola súa dependencia como monoexportador de recursos naturais, particularmente petróleo, sufrindo o que se coñece como doenza holandesa: ao ter un forte sector externo de venda de produtos naturais (petróleo) a moeda nacional aumenta o seu valor dificultando exportar e facilitando importar, o que provoca a desaparición dos sectores tradicionais. Así, aumenta a dependencia dun só produto que, no caso dunha caída de prezos, pode provocar un importante golpe na economía nacional. Isto foi exactamente o que aconteceu en Angola. O segundo maior produtor de petróleo de África viviu unha etapa de forte crecemento nos anos 2000, pero a posterior caída do prezo do cru nos mercados internacionais deprimiu as súas vendas cara ao exterior, mentres as compras continuaban constantes, polo que se descompensou a súa balanza comercial. Como resultado, en 2014, iniciouse unha enorme desvalorización da moeda nacional, o kwanza. As consecuencias dunha desvalorización nun país pobre son tráxicas, xa que ao ter que importar moitos produtos cunha moeda máis débil, comezou a importarse inflación: como mercar fóra é máis caro, os produtos dentro do país son cada vez máis caros. Este elemento é fundamental para entender o gran deterioro tanto económico como de calidade de vida dunha inmensa cantidade da poboación de Angola, que non viu medrar os seus ingresos ao ritmo que aumentaban os prezos, deprimindo a súa capacidade de consumo. Esta situación é particularmente negativa nun país onde se pode dicir que hai capitalismo sen capitalistas ou, mellor dito, sen capital. O mito do “home feito a si mesmo” vólvese utópico nos países africanos: Angola é un país cunha poboación extremadamente emprendedora, no sentido máis literal do termo. Porque ese emprendemento é de supervivencia, na procura de superar o día a día e sen capacidade algunha de aforro, o que impide realizar investimentos para favorecer o crecemento nacional. Angola reflexa o que significa a acumulación por desposesión: os lucros son masivamente capturados por un escaso número de grandes empresas, na súa maioría con sedes noutros países, e unha pequena minoría local que ocupa os principais resortes de poder. Nun país con elevada pobreza, baixos salarios e nulo aforro para a inmensa maioría da poboación, a crise da Covid supuxo un enorme problema social. A prohibición de saír á rúa ten un impacto moi diferente nas sociedades europeas e nas africanas, onde a poboación non conta con recursos para poder subsistir sen ingresos, agravando serios problemas alimentarios na poboación, ao mesmo tempo que o Estado ten menos recursos e mecanismos para apoiar esta poboación. Como consecuencia, o deterioro da situación social derivou nun último proceso electoral no ano 2022 onde o MPLA obtivo unha escasa maioría absoluta cos seus peores resultados electorais de sempre e acusacións de fazer batota (fraude) por parte da oposición. O futuro do país preséntase incerto, cun goberno debilitado con promesas de loita contra a corrupción e a diversificación da economía e unha oposición unificada só pola busca de desaloxar o MPLA do poder, pero sen un programa político, económico e social claro. Explosión poboacional, pobreza e desigualdade Como outros moitos países africanos, Angola está a vivir o seu particular baby boom, só que nunha escala descoñecida en Europa: dos 7 millóns de habitantes en 1975 até os máis de 36 millóns hoxe, o país multiplicou por máis de cinco a súa poboación. Para facernos unha idea do cambio de escala, esa cifra significaría para o Estado español pasar de 35 millóns de habitantes de 1975 a 183 millóns hoxe, cando na realidade hai 47. Un crecemento de poboación deste estilo é dificilmente manexable en termos de xestión urbana, tendo en conta que boa parte desta poboación reside na súa capital, Luanda, chegando xa a uns 8 millóns de habitantes na súa área metropolitana. Así, o aumento de poboación e as migracións internas dificultan a ampliación de redes de servizos básicos, dende sumidoiros a transporte ou, por suposto, vivenda. Nun país no que o gasto sanitario público por habitante rolda os 100 dólares ao ano (no Estado español esta cifra supera os 2.000 dólares), unha característica fundamental é a elevada desigualdade, así como a existencia dunha enorme pobreza estrutural: o Banco Mundial sitúa a Angola como un dos doce países máis desiguais do planeta, e o propio instituto de estatística angolano recoñece a existencia de entre un 40 e un 55% de poboación por debaixo do índice de pobreza, dificultando a obtención de produtos básicos como os alimentos, e agudizando os importantes problemas de exclusión social. Como resultado global, a esperanza de vida é tan só de 62 anos.