A Mariña Occidental e a Terra de Melide. Viveiro, Baamonde, Castro de Rei...

O Castelo da Portela Existen varias referencias que remontan as orixes do castelo real da Portela, cando menos, ao século XII, pois o 18 de marzo de 1170 o rei Fernando II da Galiza e a súa muller Urraca de Portugal estenden un privilexio polo cal lle conceden este edificio á igrexa de Mondoñedo (“castellum de Portela totum integrum per termino set divisiones suas, novas et anquas, qum quanto ibi ad ius regale pertinet”). Nese momento a construción atopábase caída, polo que o monarca ordena “con toda a forza da súa rexia autoridade” que bispo Xoán o construíse de novo. Ignoramos o lugar exacto no que se ergue, pois hai quen cre que puido ser en Abadín, en Vilalba ou incluso en Foz. Pola nosa banda consideramos, ao igual que Henrique Flórez, que debeu ficar na Mariña Central, pois existe unha freguesía denominada San Xoán de Vilaronte que podería ter formado parte da contorna da fortaleza. Tal afirmación susténtase no feito de que o sucesor daqueles reis, Afonso VIII da Galiza, xunto coa súa muller Berenguela e o seu fillo –o futuro Fernando III– lle entregasen ao bispo mindoniense Paio o mesmo castelo, co seu territorio e a xurisdición de Villarenti, que seica o tivera o conde Gómez tras cambialo polo de Folgoso e así llo consentira Fernando II. Velaí queda consignado nun diploma que leva data do 25 de abril de 1202: “(...) Castellum de Portella, cum toto cauto de Villarenti integre, et cum toto illo iure”. O padre Flórez describiríao como “cosa muy sobresaliente, según las muchas villas que el obispo y su Iglesia dieron al Rey a cambio”, aínda que por aquela altura de 1763 deste castelo non existise ren. As murallas de Viveiro Coa bisbarra da Mariña Occidental seguimos a continuación, aínda que resulta unha mágoa que non contemos, até o de hoxe, cun significativo corpus histórico e gráfico que nos axude a contemplar, con minuciosidade, as estampas urbanas tanto das vilas de Ribadeo e Mondoñedo como a de Viveiro. Tan só o portugués Pedro Teixeira é quen de nos facilitar unha de Ribadeo e outra de Viveiro, coas súas liñas de costa e os elementos máis significativos de ambas. Da primeira resalta o castelo, con dúas torres, e da segunda –capital da comarca occidental– as súas murallas circundadas de torres e unha alongada ponte que sortea o Landro. Mercé da publicación dos “Planos y dibujos de arquitectura y urbanismo: Galicia en los Siglos XVI y XVII” dispomos da 18 estampas galegas de Teixeira. Dende esta obra, coordinada por A. Vigo Transancos, recupérase a faciana dese Viveiro que, malia ser grafado en 1634, continúa a ser medieval. Juan Donapétry, que mergullou nos cerrumes da histórica urbe, afirma que “estuvo circundada por altas y anchas murallas y torreones, más por la parte de tierra que del mar; que encerraban la población en un cuadrilátero bastante imperfecto (...)”. E estes lenzos, por certo, ficaban bastante deteriorados polo século XVIII. Alén desa urbe, que na pintura aparece amurallada e protexida por oito torres, o autor gustou tamén de detallar o convento dominico de Valdeflores, lindeiro co porto de Silleiro (Celeiro), amais da ponte e capela renacentista denominadas da Misericordia (en San Xoán da Cova). Por aquela altura, obviamente, xa estaba ergueita a Porta de Carlos V, tamén denominada O Castelo da Ponte. Segundo o que se percibe na obra de Teixeira, no corazón da vila habería espazo para representar unha igrexa –se cadra a de Santa María do Campo– e a Praza Maior. Extramuros, intúese un novo edificio relixioso, con valados e claustros que identifican o antigo convento dos terciarios franciscanos. De visitarmos o interior da urbe, deberíamos contemplar unha Porta da Vila (ou do Cristo) que foi construída no abrente do século XIII, pois así queda aclarado nunha inscrición, riscada nun par de palabras por unha man censora, como ten advertido Anselmo López Carreira. O documento epigráfico reza así: “ERA : M : CC : L · V / IN TENPO : R : AF : / [........] R : [...]”. Do esculpido descífrase que se edificou esa porta no ano 1217 (Era 1255) e que o monarca insinuado non era outro que o R(ei) Af(onso), o oitavo dese nome no noso país. Talvez no primeiro dos espazos borrados figurase que ese monarca era rei da Galiza. Na actualidade, resistiu a derruba a Porta chamada do Valado, na que se distinguen –ao igual que na da Vila, que é de maior dimensión– dúas fábricas diferentes, a máis antiga elaborada en cantaría de granito, coa que se confecciona un arco de medio punto, e outra superior cun aparello de menor calidade, de lousa concretamente. Porén, non correron a mesma fortuna a Porta das Angustias (que até 1844 tamén contaba cunha torre), así como os dous arcos da rúa da Bufoílla: o de Santo Antón, preto do alfolí e derrubado en 1841; e o de Santa Ana, cabo da Praza do Alxibe, que se tira en 1842. Ademais, non podemos esquecer catro aperturas menores ou postigos, abertas cara ao río Landro. Deseñáronse no termo occidental das rúas do Rei (ou da Calella), da Espida (ou Bravo), de frei Pedro Bermudo e da Zapataría. Isto é o que se nos suxire após as pescudas e investigacións de Juan Donapetry Yribarnegaray, Anselmo López Carreira, José Miguel Novo Guizán e Manuel Vázquez Seijas. A Porta de Carlos V de Viveiro Rememorando un pouco a historia da localidade haberá que informar do fatídico incendio acontecido en 1540 que provoca que a vila sexa presa das lapas, polo que reconstruíla e recuperar a actividade socioeconómica debeu ser unha prioridade. Por mor disto, verbo do que nos trae Dolores Vila Jato, Carlos V concédelle a Viveiro a exención tributaria por determinado período de tempo. Xa que logo, a veciñanza ergue como compensación un momento laudatorio e conmemorativo, ese que hoxe se coñece como a Porta de Carlos V. Contratada a obra plateresca ao mestre de cantaría Pedro Pedroso en 1548, remátase en 1554 cando era correxedor André de Carasa. Este feito loce –malia a dificultade lectora que provoca a erosión– nuns perpiaños do monumento: “Hízose esta p(uerta) siendo cor(r)egidor el licenciado Carasa de Tordesillas”. Pero clarifiquemos un detalle. Esta fermosa construción veu a substituír outra medieval e debeu exercer –agás a conmemorativa– as mesmas funcións de comunicación e defensa. Na renacentista, que houbo quen quixo destruíla en 1856, xunto coas armas imperiais protexidas pola aguia bicéfala, campan tamén os escudos da vila de Viveiro (sobre ondas, unha ponte sumada dun león rampante coroado) e do noso país. Galiza, nunha das representación máis antigas que conservamos, leva cinco cálices con tapa colocados en aspa (ou soteur), semellante este emblema ao que outrora tamén presidiu a Porta da Vila da cidade de Betanzos. O Castelo de Baamonde De darmos un chimpo até a Terra Chá, e malia que serían moitísimos os castelos, torres e fortalezas nos que poderíamos centrar a nosa curiosidade, queremos desta volta fixarnos no de Baamonde, que se localizou na freguesía homónima e no municipio de Begonte. Resulta oportuno sinalar que no Preito Tabera-Fonseca se informa de que alcaldes e membros da irmandade de Lugo derrocaran non poucas fortalezas, entre outras: a de Bande, que pertencía a Fernán Díaz de Ribadeneira; a de Ansián, que fora do conde de Trastámara; a de Támoga, en Cospeito, que era do alcalde de Vilalba Fernán de Sanxurxo, e a de Baamonde, que por aquel tempo a posuía Maior de Baamonde. Ignoramos cal foi a icnografía, a tipoloxía arquitectónica e outras características da fortaleza de Baamonde. Só podemos certificar que no devalo do século XIV a construción xa estaba en pé, o que non quere sinalar que se acabase de erguer, pois cando en moitos documentos se afirma que un edificio se constrúe non asegura que fose dende os alicerces. Verbo do que parece, o responsábel da “construción” non foi outro que Martiño Vázquez de Baamonde, quen solicita que o leito que acollerá as súas carnes perecedoiras estará no mosteiro de Sobrado dos Monxes. Desta familia tamén foi Constanza de Baamonde ou da “Insua”, nai do arcebispo Álvaro Núñez de Isorna. Entre os herdeiros da fortaleza está, no seu momento, Pedro Arias de Baamonde, de quen podemos destacar do seu currículo de honores as responsabilidades do deádego de Ourense, a ocupación dunha coenxía no cabido compostelán e o arcediagado de Viveiro na de Mondoñedo. Así e todo, sobre a súa cabeza repousaría tamén a mitra da igrexa mindoniense. O báculo diocesano adquíreo incluso outro membro desta casa, o bispo nas dioceses de Tui e Lugo García Martínez de Baamonde. Pedro Arias pronuncia as súas últimas vontades na cidade de Cuenca, concretamente en 1436, e nelas deixa plasmado o desexo de que o seu sobriño Ares Vázquez de Baamonde herde boa parte dos patrimonios. Trece anos máis tarde, no codicilo, pretende que este escudeiro leve para si esta fortaleza de Begonte. O castelo de Castro de Rei Aínda que houbo quen afirmou que as súas paredes se levantaron no século XVI, pola nosa banda podemos afirmar que xa existía a finais do medievo. O castelo de Castro de Rei, que se localizou na urbe do mesmo nome, contou non unicamente cun edificio de residencia e unha torre, pois incluso toda a vila estaba cercada por murallas. Destas aínda queda algún resto, malia que a torre desapareceu por completo. Parece ser que como castigo ás súas accións, ao conde de Lemos, Rodrigo Henríquez Osorio, lle requisara a coroa aquel inmoble. El, que solicita a súa devolución, non consegue ren. De aí que os Reis Católicos, o 10 de maio de 1485, lle ordenen ao seu gobernador na Galiza, Diego López de Haro, que non entregase tal fortaleza. Porque se había tempo o nobre “como sabeys, a fecho algunas cosas (...) e en gran escándalo en nuestros reynos”, seica volvía novamente a realizar actos semellantes. Pero o conde gobernaba a vila en circunstancias que provocaban determinadas tensións. Morto Galaor Osorio, a súa viúva Constanza de Castro –filla do mariscal Pardo de Cela– casa con Fernán Arias de Saavedra, que empeña esta vila que era propia dos fillos desta dama. Así o reivindica un deles, Pedro Álvarez Osorio, nun documento do 22 de febreiro de 1491. Galaor, pai do referido Pedro Álvarez, “fue casado con dona Costança, su madre, e al tiempo que al dicho su padre falleçió” posuía “vienes mueveles, e rayzes e oro, e plata e cavallos, e armas e ganados”. Engádese, outrosí, que la “villa de Castro de Rey, que su madre después de falleçido el dicho su padre se casó con Fernán d’Arias de Sayabedra, la qual dis que llevó los dichos vienes y enpeñó la dicha villa de Castro de Rey a don Rodrigo Enriques, conde de Lemos, por trezientos mill maravedís”. Outra proba que confirma a existencia desta fortaleza no século XV é un novo texto, conservado en Simancas e con data do 8 de xuño de 1493, que reza sobre a renuncia de “Gonçalo Gutierres de Çelis, nuestro alcayde [dos Reis Católicos] e thenedor de la fortaleza de Castro de Rey”, a ocupar esa responsabilidade no referido edificio e territorio. Tempo máis tarde xorde un preito co fillo dese persoeiro, pois Sancho de Çelis, tomara a “jurisdición de Castro de Rey e alfoz por Gonçalo Gutierres de Celis, su padre, alcaide de la fortaleça dicha, vecino y jues della”, sen acatar as leis. Por outra banda, fora “Diego Lopes de Haro”, gobernador dos reis na Galiza, quen lle mandara tomar a fortaleza. Acontecese o que acontecer, e co apoio dalgún documento gráfico que se conserva, queda clara que a antigüidade medieval desta construción. Os merlóns rectangulares de gran tamaño que coroan a torre así o testemuñan.