A bisbarra do Salnés. As fortalezas do Monte Lobeira, do Viso e Lantañón e as torres do Espiñeiro e Ouxo da Torre

A fortaleza de Lobeira As primeiras referencias sobre a elevación do Monte de Lobeira datan da época de Bermudo II, pois nun documento –rexistrado no Tombo A do ACS que leva data do 7 de marzo de 987– o rei galego advirte que entre outros condados do seu país están os de Luparie (Lobeira), Taberiolos (Tabeirós) e Deza. Porén, será nun diploma de San Martiño Pinario no que se estende un privilexio de Afonso VI cando vexamos a presenza da fortaleza homónima, situada sobre a parroquia de San Xoán de Baión (“et est ipsa uilla in territorio Saliense in concurrencia Sancti Iohannis de Boion subtus castro Luparie, discurrente fluuio Umie”). Verbo do que nos informa a Historia Compostelá, era o Castro Lupario un lugar de sumo interese para Diego Xelmírez, de aí que a raíña Urraca llo quixese entregar para gratificar a súa lealdade. Así o considera o hispanista Richard A. Fletcher na súa obra Saint James’s catapult: The life and times of Diego Gelmirez of Santiago de Compostela. Porén, esa dádiva non chegaría a frutificar, xa que tempo máis tarde será Fernando II da Galiza quen agasalle ao arcebispo Pedro Gudesteiz co devandito Castellum de Luparia, cuxas terras lindaban con Citofacta (Cedofeita), Santa María da Lanzada, co Castelli de Honesto (as torres do Oeste) e coa xeografía de Caldas de Cunctis. Esa mercé foi outorgada o 8 de xullo de 1171 e será ratificada catro anos máis tarde, cando ocupaba a cadeira diocesana Pedro Suárez de Deza. De querermos coñecer algo sobre a súa arquitectura, sendo prudentes, pois co tempo iranse incorporando elementos e desaparecendo outros, cómpre consultar o Preito Tabera-Fonseca, as transcricións de Cesar Olivera Serrano, as descricións de Jerónimo del Hoyo e as investigacións de Valentín Viqueira Barrio. Tendo estas fontes como referencia sinalaremos que o recinto fortificado contornábase cunha muralla merloada e de perímetro irregular, por cuxa porta, resgardada por dúas torres –unha das cales se arrimaba ao prisma principal– se accedía ao interior. Aquela torre da homenaxe, de considerábel altura, con tres sobrados e cuberta a catro augas sobre unha bóveda, asentábase enriba duns grandes rochedos, dende os que se observa tanto as terras do Salnés e o Mar da Arousa como a bisbarra de Caldas e outros territorios. Velaí que poidamos cualificar esta fortaleza como penedeira ou roqueira. O cumio do edificio levaba unha restra de merlóns e, aínda que se podía discorre ao redor, o camiño de rolda víase bastante incómodo. Unhas cinco construcións anexas, acaroadas aos cerrumes de pedra, completaban os inmobles: pequenas casas e outras de apousento, corte para os cabalos, un alxibe e varios camallóns ou torres pequenas para auxiliar a defensa e cuxo número estaba entre catro e oito. Ao redor dos muros estendíase a praza de armas, e despois de ser derrocado o inmoble polo mariscal Sueiro Gómez de Soutomaior canda a guerra irmandiña, ocuparía a súa alcaidía Xoán Mariño de Goiáns. Certo é que sobre este castelo poderiamos achegar moitos datos máis, algúns de finais do século XVII, cando xa non ten interese para as institucións catedralicias e comezan a ser furtados os seus perpiaños, mais debemos avanzar no noso periplo cara a outros inmobles. A casa forte do Viso Na mesma freguesía de San Xoán de Baión alzouse, a saber en que momento, unha casa forte que estivo ligada á caste dos Chariño. De certo foi un dos seus posuidores Roi Paez Chariño, fillo do trobador e que controlou dende 1309 –xunto co seu irmán Sueiro Gómez– “o Porto novo” de Sanxenxo. Alén das numerosas propiedades que goza, goberna a fortaleza do Viso, inmoble que entrega nas súas últimas vontades –pronunciadas en 1332– ao seu sobriño Álvar Paez. Así e todo, se este non acadaba un vinculeiro a casa iría parar ao mosteiro da Armenteira, onde Roi desexaba ser soterrado aos pés da súa nai. Prohibía, con rotundidade, que O Viso o herdase o declarado seu irmán co que debía estar en conflito. Mais nin un nin o outro serían os sucesivos propietarios. Primeiramente o edificio ha recaer nos patrimonios daquel mosteiro e, segundo O Tumbo Vermello de Don Lope de Mendoza, pasará a ser adquirida de aí a pouco pola igrexa diocesana. O abade da Armenteira permutaríalla ao arcebispo Gómez Manrique (1351-1362) polos “derechos, asy spirituales como temporales, que pertensçian a la su Mesa en la felegresia de Santa Maria de Symias” (en Meaño), agás a entrada do pertegueiro. A fortaleza de Lantañón Quizais moito máis nova cas anteriores é a fortaleza de Lantañón, localizada en Santa María de Paradela, hogano pertencente ao concello de Meis. Así e todo resulta bastante dificultoso saber quen foi o promotor da súa edificación ou reconstrución. Vénse sinalando dende hai tempo que Diego Álvarez de Soutomaior é quen a ergue, pois o seu proxenitor Fernán Eanes repartira os patrimonios que lle eran propios entre a súa proxenie, constituída por Álvar Paez de Soutomaior, Paio Sorred, Aldonza Estévez e o citado Diego. Este, segundo o seu pai, debería “livrar do cavildo de Santiago” aquel “casal de Lantaños”. Mais a partilla, que data do 12 de decembro de 1381, tiña un antecedente: o propio testamento de Fernán Eanes que, polo que se observa, variara. Nel sinala o 7 de marzo de 1361 que “morrendo o dito Alvar Pellaez meu ffillo leigo e podendo aver estas casas e terras e herenças mando todolos meus coutos e terras que eu ey en Salnes con noso couto de (sic) Badin e con o que eu ey en Nameo e con as casas que ey en Lantañoo”. Así o transcribe Suso Vila-Botanes. Pero as dúbidas sobre a (re)construción de Lantañón radica no feito de que a muller de Diego Álvarez tivese tamén importantes patrimonios nese lugar. A ela, María Álvarez Chariño, dona poderosa e descendente do famoso trobador, concedéralle o arcebispo Rodrigo de Moscoso o 26 de xaneiro de 1374 a terraría de once freguesías, entre as que figura Santa María de Paradela. Que se entregase tal parroquia, na que se localiza Lantañón, é o que nos fai cuestionar quen resultou ser de facto et de iure a persoa promotora da construción do edificio. Por outra parte cómpre advertir que tal terraría estaba condicionada por varias cláusulas, aínda que destacamos a que indica que as freguesías habían ser administradas por “Diego Álvares de So[to]maior, voso esposo (...) en quanto vos fóredes menor de hedad”, referíndose a María Álvarez. Logo destes nobres pasará a mans de Paio Gómez de Soutomaior, Sueiro Gómez e outros desta casa, malia que en 1529 se emite unha sentenza pola que se certifica que Rianxo, Lantañón, Vea e outras casas fortes son propias dos prelados composteláns e non desta familia. Mais describamos agora as características arquitectónicas dese edificio construído ou reedificado a finais do século XIV. Afirmaba Jerónimo del Hoyo que a fortaleza estaba rodeada por un foxo e que se accedía a ela por medio dunha ponte levadiza de madeira. As súas paredes eran rexas e dentro albergábanse varios apousentos e un patio de armas. Sentenciaba o clérigo que “el cielo y tierra donde está fundada esta fortaleça es apacible”. Segundo unhas transcricións que elaboramos e datan de 1617, adiviñamos que ao redor do foxo existían tramos con algunha barbacá. Unha segunda muralla, de preto de 11 metros de alto –con merlóns, seteiras, troneiras e adarve corrido de madeira–, protexía a torre da homenaxe, a máis primitiva de todas e que se alzaba na zona norte do conxunto fortificado. Para acceder a ela había que cruzar unha segunda porta, provista tamén de ponte levadiza, ou ben rubir por unha escaleira exterior de madeira que debía superar, dende o chan, os tres metros de desnivel. Á sombra desta torre medraba por aquel tempo unha laranxeira, e apegado á segunda cerca construíse un segundo prisma vertical, de menor tamaño, orientado ao nacente, con tellado a catro augas, provisto de cheminea e reconstruído a finais do século XVI. Quizais sexa esta torre a que se denomina, nalgún texto, como “camarachón” (camallón). A teor dun documento do século XVIII sabemos que a fábrica da fortaleza estaba a ser empregada por distintos particulares para facer, pola contorna, “ornos y algún palomar”. Fermosos e nobres fogares tiveron as pombas! Nas inmediacións do seu predio consérvanse nalgunhas casas particulares certos escudos, un deles coas armas da familia Soutomaior –como nos achega Jesús Rey Rodríguez–, que puideron proceder do edificio de Lantañón. A torre do Espiñeiro Se trasladamos agora a nosa curiosidade ás terras de Cambados deberiamos citar varios edificios nobres, aínda que existe unha restra ben numerosa de casas brasonadas. Alén do Palacio de Fefiñáns –do que tratou con ampla xenerosidade documental e rigorosidade analítica a historiadora Maribel Iglesias Baldonedo– e os pazos de Montesacro e Ulloa, é mester lembrar a existencia outrora da torre medieval do Espiñeiro, que segundo documentamos pertencía ao cabido diocesano de Santiago por 1539 e máis concretamente á tenza denominada de Oubiña. Velaquí se ratifica nun rexesto moderno conservado no ACS: “En 20 de mayo del año 1539 el referido canónigo Juan de Mondragón “El Mozo”, como apoderado de Pedro de Mondragón, Tenenciero de la de Oubiña, dio en arrendamiento a Pedro de Arguello, vecino de la villa de Cambados, y a su muger Ygnés Fernández, por tiempo de 29 años, dos leiras de viña sitas junto a la torre do Espiñeiro, con más un pedazo de heredad que está en la entrada de dicha viña, en renta en cada un año de diez y seis pescadas secas, puestas y pagas en la villa de Cambados por el mes de setiembre. Pasó ante Pedro García”. Así e todo, tamén contaron con pertenzas nesa contorna Xoana Henríquez de Soutomaior e o seu marido Pedro Henríquez de Guzmán. Concretamente 28 de decembro de 1526 aforaranlle a “Françisco Garçía, xastre, nuestro vasallo, vezino del nuestro puerto de San Tomé, que presente [estais e] a vuestra muger, María Alvariña, la moça, que es ausente (...) la nuestra heredad de Espiñeiro [que s]olía de traer e poseer Juan de Rial, defunto, vezino del puerto de Canbados (...) por la qual heredad vós, et vuestras vozes, et herederos de fuero, renta de pensión dos pescadas (...) puestas e pagas en vuestra casa de morada, o por ellas huun real en el dicho puerto de San Tomé en cada huun año, sin descuento alguno”. Mágoa que ignoremos a fisionomía do inmoble e os momentos en que se edifica e desaparece. Ouxo da Torre Porén, moita máis información posuímos da casa de Ouxo da Torre, malia que non podemos asegurar se no século XIII contaba cunha torre adherida ao edificio residencial. Como lugar xa aparece na diplomática do mosteiro de San Martiño Pinario dende, cando menos, o ano 1220. Pero será a finais do medievo cando distintas mulleres poderosas consigan o control deste edificio, agora si, provisto dun elemento fortificado ao seu carón. O nome daquelas propietarias son: Leonor de Luna, irmá do arcebispo Rodrigo de Luna; Xoana de Luna, parente dos anteriores e muller de Sueiro Gómez de Soutomaior; María de Soutomaior, filla destes últimos e, entre outras, Xoana Henríquez de Soutomaior, da que tratamos liñas arriba. No que afecta á súa estrutura gustaríanos sinalar que o pazo, en si, perduraría ao longo dos séculos –aínda que con certas variacións– e a pesar de que a torre se destrúa antes de 1593 para crear o peirao de San Tomé (“el lugar de Uso da Torre, que trae Alonso Doço, donde solía estar la torre antigua que se deshizo para haçer el perao de San Tomé”). Eran construcións auxiliares, entre outras: varios celeiros, cinco cortes, un curral, outra casa co seu lagar e un pombal. Con independencia das terras de labor, tamén pertencían á facenda unha horta de laranxeiras e varias plantacións vitícolas.