Yolanda Castaño: "Non somos individualidades, senón memoria colectiva, comunitaria, que en parte é familiar"

A primeira parte de Materia, Un río subterráneo, fala das súas dúas avoas. De que maneira lle axudaron ambas a ser quen é? A primeira parte do poemario é o elemento líquido da materia, a segunda é o sólido e a terceira o gasoso. Esa primeira parte dedícase ás miñas dúas avoas. Aparece a historia da cidade de Santiago a través dos ollos da miña avoa Lolita e despois o tema da represión franquista a través do caso da avoa Estrella. Diría que de Estrella recibín a tenacidade e a capacidade de traballo. Unha muller que é capaz de tirarse aos camiños e ir desde Noia a Compostela para pedir que salven a vida do seu home... Da miña avoa Lolita, que era modista, no que me vexo reflectida é na aposta por vivir dun oficio creativo. A segunda parte, Iceberg, fala da relación corporal que temos coa casa, do corpo que garda a nosa memoria e que ás veces abandonamos. Por que? Iceberg é o estado sólido da materia. O líquido relaciónase co pasado, o gasoso co futuro e o sólido co presente. A maior parte do iceberg familiar que somos non se ve pero constitúenos máis do que pensamos. Somos materia familiar nas nosas inclinacións, nos nosos xeitos, aspiracións, valores… En moitas cousas. Para min, ademais, a familia ten un sentido moi amplo. É todo o próximo. Inclúe a nosa casa, as nosas amigas, as nosas parellas e as nosas ex parellas…. E con todas elas relacionámonos a través do corpo. E digo que ás veces o abandonamos porque existe o risco de esquecernos do noso corpo. Eu desatendín durante un tempo o meu e arrepentinme. Nesta segunda parte tamén está moi presente a familia. O irmán co que se aprendeu a equivocarse. A nai, coa que medrar, foi ir por ela para volver a unha mesma. As amigas, poldras libres coas que tecer un mapa. A memoria e a liberdade son ideas que se repiten arredor da familia. Por que? Si, son a nai da que se aprende a ter un modelo para despois facer as cousas á maneira propia. As poldras son eguas novas pero ao final do poema chega a outra acepción da palabra, que é a ponte de pedras que se fai nun río para poder pasar á outra beira. Memoria e liberdade repítense porque son do máis valioso que podemos atopar na familia. Non somos individualidades, senón memoria colectiva, comunitaria, que en parte é familiar. Canto á liberdade, é un dos valores máis importantes para min. E un dos maiores riscos da familia é que se cuestione a liberdade, que funcione como un círculo de represión, de violencia, de fomento da dependencia emocional… Na terceira parte, Nube ou o peso da ingrávida, fálase de maternidade e, en concreto, da renuncia á mesma. Por que? Hai un verso que di "Trago unha pastilla/ e corro a abusar de min mesma". A terceira parte é a familia futura e relaciónase co elemento máis gasoso, como unha nube. O do peso da ingrávida xoga coa idea da gravidez ou da ingravidez en relación co peso que se mantén sobre os ombreiros dunha muller en canto á decisión de non quedar embarazada. Creo que cómpre falar de todas as opcións de vida dunha muller: debullalas e referendalas, ofrecendo modelos a todas as opcións. O que non pode ser é que haxa unhas opcións máis prestixiadas ou lexitimadas ca outras. A maternidade debe ser tan favorecida como a non maternidade. Non quero dicir que a opción que eu tomei, que foi renunciar á maternidade, sexa a mellor. Pero si me apetecía darlle dignidade e visibilizala. O verso que citas é dun poema que fala de precariedade e de ciclos menstruais, é dicir, da posibilidade da reprodución. A través dunha alusión a unha suposta autoviolación, abusar dunha mesma, falo de autoexplotación laboral. Ante a dor menstrual trago unha pastilla, que é como un recurso para tapar esa dor, e abuso de min mesma. Un poema fala dunha matria á que habería que engadir escapes, erros, emancipación. Por que? Matria non é un concepto que me convenza. Esa idea da terra, da muller, da patria, da maternidade… todas amalgamadas e probabelmente con efectos de dobre gume. Por iso, farta da escoitar desa matria, decidín convertela nunha materia, na que tendo a crer moito máis. Así, neste poema barallei todo o que creo que conviría engadir a esa matria romantizada. Creo que habería que engadirlle, efectivamente, un pouco máis de erros, de válvulas de escape e tamén unha maior emancipación. O libro fala, así, principalmente, da familia. Pero tamén, por exemplo, das relacións de poder que se producen no seu seo… É un libro que fala da familia pero que é cuestionador da mesma. Eu rexeito a sacralización da casa familiar. Son crítica coa idea da represión, de subalternidade, de xerarquía… Eses pais que proxectan nos fillos as aspiracións ás que nunca accederon ou tamén o egoísmo dos fillos que zugan todo o que poden dos pais… En fin, que hai familias atafegantes que deixan a unha medrar moi pouco. Afortunadamente non foi o meu caso. Había oito anos que non publicaba un poemario pero mentres sacou outros libros. Cales foron para vostede, destes proxectos, os máis especiais? Nos últimos anos estiven sacando publicacións ademais de todo o resto do traballo, claro. Publicacións como antoloxías con música, antoloxías bilingües, cómic poético, libros para a rapazada, biografías literarias… Desfrutei moito coa antoloxía acompañada das composicións musicais de Isaac Garabatos e coa antoloxía en cómic poético. Mais todos foron proxectos estimulantes. Cando publicou a antoloxía poética en cómic, O puño e a letra, un dos obxectivos era soltar o lastre dos prexuízos críticos sobre a súa poética. Mellorou iso ou segue a pesar ese tópico da poesía erótica dos 90? A gran maioría das lecturas que tiven dos meus libros foron cualificadas, mais nalgún caso puntual penso que a etiqueta remontou por enriba do que debera ser unha lectura atenta. En calquera caso, xa que falamos de Materia, o poema que abre o libro caeu nas oposicións para o profesorado de Lingua e literatura galega deste ano e teño entendido que despistou a algunhas persoas por non consideralo representativo do meu traballo. A memoria histórica é unha temática que se asocia quizais máis á autoría masculina. E se só somos quen de relacionar poesía dos 90 con temática erótica, onde quedamos como lectoras que evolucionan, que acompañan no tempo os procesos creativos das autoras? A poesía é xusto o contrario de repetir estereotipos ou de interpretar o papel de nós mesmas… Penso que a maior parte dos lectores e lectoras xa sabe que non tratamos a temática erótica desde hai vinte anos, pero tamén entendo que ás veces para usos máis pedagóxicos e prácticos poden ser útiles os encadramentos. “Eu quero baixar a poesía das torres de marfil e contaminala de vida e de mundo” O seu poemario anterior, A segunda lingua, falaba das dificultades para comunicarse. Este libro si supuña unha ruptura coa temática dos anteriores. E pode que algo diso suceda tamén con Materia. A miña produción literaria foi bastante da man da miña peripecia vital. Escribín sobre a descuberta do corpo, da carnalidade, do amor cando era moi moza. Despois esa efervescencia ralentizouse un pouco para deixar que pousase a ollada na identidade e máis tarde apareceron outros temas como a lingua. Despois interesoume tamén o tema familiar, que se está tratando bastante na poesía galega. Noutro momento será outra cousa. Profundidade de campo e O libro da egoísta eran poemarios sobre a identidade. Mudaron as reflexións sobre este tema que deitaba nestes dous libros? Foron as reflexións que fixen naquela altura e non me arrepinto delas. Pero se me preguntas se cuestións que eu deitaba alí melloraron co paso do tempo, pois por exemplo a atención ao aspecto da autora creo que declinou. As cousas melloraron moito en materia de xénero na Galiza e en España. Profundidade de campo, por exemplo, xorde nun momento en que non había unha soa entrevista na que non houbese algunha pregunta dirixida ao meu aspecto. En Vivimos no ciclo das erofanías, un dos seus primeiros poemarios, reivindícase a liberdade persoal, do corpo, da paixón e da vida, en xeral. Como ve desde agora este libro? É un poemario cheo dunha carnalidade empoderada. E o que hoxe chamariamos empoderamento naquela altura levantaba moitas suspicacias. Eu lembro que dos autores dicíase, "pois este é poeta", e de nós, "esta vai de poeta". Eles podían ser pero nós nunca eramos. En Vivimos no ciclo das erofanías hai unha actitude empoderada dentro da relación amorosa. Unha muller que deixa de ser obxecto pensado para ser suxeito pensante e suxeito desexante ademais. Non me arrepinto de ningún dos meus traballos, aínda que hoxe non me sinta tan identificada con parte deles. Nos seus dous primeiros poemarios, Elevar as pálpebras e Delicia hai entusiasmo e fe no futuro. Diría que puido manter ese entusiasmo? Nos dous poemarios postadolescentes claro que hai moito desa paixón, dese entusiasmo, desa fe no futuro. E eu creo que si seguen sendo cousas que me definen. Se non tivese ese entusiasmo non tería esta paixón polo meu oficio e esta entrega traballando pola cultura do país e pola literatura. E agardo que esa chama non se apague. Edénica é unha antoloxía na que cantaba poemas seus. Sempre buscou ese encontro da literatura con outras artes. Que achega á literatura ese diálogo con outras artes? A interdisciplinariedade penso que nos pode axudar a gañar novos públicos para a poesía e a rachar prexuízos sobre a mesma. Para alén diso, o oficio da escrita tende a ser un tanto solitario e tendendo a man a outros gremios tamén aprendo moito e resolvo dúbidas. Un dos seus grandes proxectos como xestora cultural é o ciclo Poetas Di(n)versos, realizado en colaboración co Concello da Coruña. Pode facer balance desta experiencia? Estamos moi orgullosos de resistir trece anos. Seguimos a ser o único ciclo estábel de todo o Estado español que presenta poetas internacionais de maneira regular, nunha cita mensual con grandes nomes, desde premios Pulitzer e premios Cervantes, pasando por premios Reina Sofía, nacionais, etc, xunto a voces emerxentes, desde linguas masivas a linguas minorizadas ou sen Estado. Con propostas estilísticas de todo tipo. Dúas voces, dous poetas, poñendo en diálogo todo o que está a acontecer fóra coas últimas prácticas poéticas en galego, o cal permite ver ademais que o que se está a facer aquí remite tamén a tendencias, correntes e discursos internacionais. Outro dos seus máis importantes proxectos é a residencia de escritoras e escritores. Como poden ser sostíbeis economicamente este tipo de espazos? A residencia é o proxecto no que deitei o investimento da miña vida a todos os niveis: de ideas, de contactos internacionais e mesmo económico, en canto a patrimonio persoal. Foi un proxecto fundado sen axudas públicas nin privadas. Para que sexa economicamente sostíbel traballamos con acordos e convenios con entidades estranxeiras dedicadas á promoción das letras nos seus países que patrocinan a estadía de autores e autoras durante un mes no noso retiro na rúa Rego de Auga (A Coruña). Pero cabería esperar que as administracións locais se implicasen para poder facer tamén intercambios traendo autores e autoras doutros países e enviando nós escritores e escritoras galegas a residencias fóra. É unha maneira, ademais, de achegar un gran de area fronte ás grandes carencias que segue a ter a proxección internacional das nosas letras. Topamos, por outra banda, un muro enorme, que é a burocracia, sempre conservadora, que fai todo lento e farragoso. Actúa vostede como unha embaixadora da literatura galega por encontros e festivais literarios en todo o mundo. Faino con axudas institucionais de aquí? Que apoios deberan existir para poder facer isto outros escritores e escritoras? Son moi escasas as ocasións nas que eu viaxo ao estranxeiro apoiada por institucións galegas. Hai territorios ben máis pequenos e menos desenvolvidos que o noso que contan con circuítos mellor vertebrados de internacionalización das súas letras. Eu viaxo moito máis apoiada por organizacións estranxeiras ou ás veces por entidades españolas. O que se precisa para que outros autores e outras autoras poidan acceder é un circuíto ben aparellado promovido desde as administracións galegas. Un plan, unha estratexia ben definida. Iso é o que tiña que ser e non casuísticas tan isoladas e azarosas como a miña, que responden a redes persoais. Como dei eu ese salto? Pois dos primeiros contactos internacionais que tiven saíron outros e iso vaite introducindo no circuíto internacional. No meu caso ten ademais que ver coa aposta que fixen por vivir da escrita. Eu dedícome a isto profesionalmente. Entón os convites que teño que sexan interesantes acéptoos todos. Outra xente igual ten outras obrigas profesionais ou doutro tipo que lle impedirían facer isto: é a pescada que morde a cola. Cando foi secretaria da AELG traballou por mudar as mentalidades respecto do escritor/escritora como un profesional que debe cobrar polo seu traballo. Houbo algún avance a respecto disto? É unha das miñas militancias. Si que recordo épocas moi complicadas cando era secretaria da AELG, nas que incluso nos custaba atopar persoas que defendesen os dereitos de autoría. Dicían: é que temos un país tan pequeno, coñecémonos todos, que como lles vamos reclamar algo polo noso traballo… Iso algo mellorou e teño a esperanza de que cara a xeracións máis novas teñamos un cambio de mentalidade, unha actitude máis profesional cara a escrita. Nun encontro organizado pola AELG denunciou vostede o "acoso intolerábel que tivemos que aturar" as chamadas poetas dos 90. Moitos dos ataques, -sostivo-, viñan de persoas consideradas parte da "vangarda intelectual", "progresista" e "cool". A situación mudou agora moito ou tampouco tanto? Si que falaramos naquel congreso das cuestións extraliterarias desde as que se lían os nosos libros. Moitas veces, si, por parte de persoas consideradas máis intelectuais ou progresistas. Mais si que creo que isto mudou. Que o traballo do feminismo na Galiza foi importantísimo. Houbo moitas actitudes que tivemos que aturar no pasado que hoxe serían impensábeis, como as alusións ao noso aspecto ou á nosa sexualidade. Aínda así creo que convén non esquecer de todo. A min doeume moito. Non xulgo e ademais comprendo perfectamente ás que foron afastándose da exposición pública para protexerse. Outras persoas optamos por soportar as arroiadas e continuar traballando para que chegase un día no que puidésemos botar a vista atrás e polo menos, aínda con negróns, contar cun traballo feito que nos avalase. Se serve para algo, e xa non falo de min, conviría ter en conta a valentía desas compañeiras. O poeta chileno Raúl Zurita inaugura a residencia literaria promovida por Yolanda Castaño