Xosé Luis Méndez Ferrín, o xefe arraiano

—Este ano seica lle deron o Nobel a un escritor de Noruega... Igual llo poden dar a un galego calquera día, non? Hai unha ducia, polo menos, que ben o merecen. —Tan boa saúde ve na literatura galega contemporánea? Boísima, son moi optimista e vexo unha canteira extraordinaria. —Segue vostede definíndose como un profesor que escribe? Agora xa son un profesor xubilado e, en parte, un escritor tamén xubilado. É o que temos a certa idade. Xa o entenderedes. —Pero segue escribindo... Moitos proxectos non se poden ter a certa idade, teñen que ser cousas a curto prazo. Sempre hai poemas, contos e cousas que rebulen na cabeza e que van saíndo se queren. Nunca tiven présa nin ansiedade por escribir, nin por estar inspirado. E sempre escribín cousas preferentemente curtas. —Polos artigos do xornal véselle que está en forma. Son a miña ximnasia e fanme traballar e estar activo, son os meus sudokus. —E le moito agora? Como toda a vida, que sempre fun un lector por pracer. Cando me cheira unha boa peza, vou a por ela. Leo poesía en galego, francés, inglés, español, nas linguas que manexo. —E se bota a ollada cara atrás, que ve desde onde está? Que os da miña xeración atravesamos épocas históricas e situacionais, etapas e réximes políticos diferentes. Esta experiencia proporciona certo escepticismo. Pero o escepticismo, igual que o colesterol, haino do bo e do malo. O escepticismo estéril conduce á preguiza intelectual, ao nihilismo. Pero un escepticismo relativo, como o que che vai dando a idade, pode ser positivo e mesmo saudable. Vimos moitas cousas neste tempo, cadaquén de xeito diferente e coa nosa visión única. E moita xente foi quedando polo camiño e cada vez ficamos menos. —Como é un día na súa vida? Dedícome a ler, a preparar artigos e investigar sobre temas históricos. Teño a vantaxe de que vivo en Vigo e teño a Biblioteca Penzol a man, que é un dos mellores lugares de concentración de textos, documentos e materiais non accesibles habitualmente, e podo acceder a eles sen afastarme da casa. Coa idade hai unha renuncia á mobilidade e móvome neste triángulo entre Vigo, Vilanova dos Infantes e o norte de Portugal. —Como foi a súa infancia? De fillo único, algo raro daquela, cando as familias case sempre eran numerosas. Vivimos en Ourense as épocas máis duras do franquismo. Nunha capital de provincia notábase o franquismo moi forte, sobre todo o nepotismo. E a intransixencia da igrexa era asfixiante e sobre todo, a fame, a miseria notábase, especialmente na cidade. Pero tiven a sorte de combinar iso con Vilanova, coa casa do meu pai, ao pé da torre medieval, e aquilo era o paraíso para min. Fame había, e necesidade tamén, pero naquel entorno daba a sensación de que era menos que na cidade. O dominio do franquismo diluíase a medida que te afastabas do centro de poder. —E que supuxo o traslado da familia a Pontevedra? Foi ir a unha cidade similar a Ourense, máis pequena pero semellante, onde predominaban a vida administrativa, a igrexa e a Falange. E tamén foi o lugar da miña primeira escolla política, no sentido de aprender a dicirlle non a certas cousas, como ao Frente de Juventudes, que nunca pisei, o mesmo que unha boa parte da miña xeración. Iso de que pasamos todos pola Falange é falso. Moitos amigos nunca estiveron, e outros, que estiveron, deixaron de estar, felizmente. Pontevedra tiña un espírito culto e alí fíxenme adolescente e medrei sen perder nunca o contacto con Ourense e Vilanova. —E chegar a Compostela foi un salto? En realidade, en Pontevedra non só me formei politicamente. Xa entrei no nacionalismo galego, lin o Sempre en Galiza e formei parte dun círculo alentado por Xosé Luís Fontenla, que era un núcleo nacionalista e de resistencia, na medida en que se podía, pero xa era un núcleo político. Así que non me sorprenderon moito nin Santiago nin Ramón Piñeiro nin ese relato de que era o único. Militara no nacionalismo xa en Pontevedra. En Santiago o que máis lembro é a vida cos compañeiros e compañeiras, as primeiras viaxes, e a presenza maxistral de Otero Pedrayo, que me daba clases de Geografía General de España, pero que falaba do que lle petaba e era sempre soberbio, transversal, multilateral, poliédrico, estimulante... Por exemplo, falounos de Madrid durante unha semana enteira, unha hora lectiva e cinco días da semana, sen un papel diante... —A cidade á que iría vostede pouco despois... E descubrin certamente que grazas ao meu mestre era xa un gran coñecedor de Madrid, sobre todo do centro histórico e da cidade antiga, mais tamén dos barrios, da arquitectura, da historia, e todo grazas a Otero. Tamén do Madrid decimonónico, que había cousas que nin os propios madrileños coñecían. —Por exemplo? A extraordinaria fauna humana do Rastro, os personaxes da taberna de Francisco Sancho, ou Galdós e o Madrid popular e republicano do que Otero nos falara tanto. —E que foi o grupo Brais Pinto? Unha atracción recíproca dun grupo de persoas da miña idade, que xa eramos nacionalistas e nos coñeciamos. Xuntámonos por afinidade e fomos descubrindo que tamén nos unía un certo rexeitamento da cidade, non da cidade obreira, pois algúns de nós viviamos onda o barrio da Venta do Abroñigal e estabamos en contacto directo con aquela realidade, cunhas formas de miseria que nós non coñeciamos en Galicia, como era aquel suburbio de casoupas e chabolas onde coñecín aos xitanos e aos quinquis. Foi unha das fontes de coñecemento de Madrid, complementada coas clases de Dámaso Alonso e doutros profesores de extracción republicana que sobreviviron á represión franquista. Un agasallo aquela experiencia, un regalo dos deuses, xa que era outra forma de entender a vida universitaria, afastándome de camiños que non me interesaban, ficando á marxe da oficialidade e na oposición ao sistema. E todo sen demasiado esforzo persoal, porque toda a xente que coñecía e coa que me relacionaba facía o mesmo. Non era ningún heroísmo individual, era unha forma de ser e de estar naquel tempo e naquel lugar. —Pero Brais Pinto era un grupo universitario ou algo máis? Estaba, felizmente, fóra da universidade. Pese ao que se diga en moitos libros, non foi só un grupo de universitarios en Madrid. Eramos tres estudantes, Herminio Barreiro, Ramón Lorenzo e máis eu. Pero o resto eran traballadores. A maioría estaban no mundo laboral, e iso nótase no posicionamento de esquerdas dunha xente que acumulaba uns enormes coñecementos en materia de arte, pintura, escultura, política ou filosofía, que non era o común, non era o que se recibía directamente a través das revistas culturais. Acudiamos directamente ás fontes e iso era un luxo daquela. —Existíu ou non o tal Brais Pinto? Seica era un afiador dunha aldea de Ramuín, que lle deu a volta ao mundo varias veces coa roda de afiar e que foi morrer en Madrid atropelado por un tranvía. Claro que isto pode ser verdade ou un invento de Xosé Fernández Ferreiro, calquera sabe. Pero é que sen misterio non hai poesía. —En Oxford que aprendeu vostede? Cultura inglesa, fundamentalmente no pub. Oxford era unha cidade moi culta; pero tamén obreira, cousa que se ignora. Alí estaba eu vivindo nas aforas, ao final dunha rúa onde estaba a fábrica da Morris, onde traballei un pouco na limpeza e no que puiden. E daquela aínda había obreiros maiores que se me queixaban de que o seu país non tomara partido na Guerra Española a favor da República. Falaban como os comunistas, e aquilo tamén era noso, e había cultura comprometida na universidade, por suposto, aínda que en medios restrinxidos. Daquela en Oxford había un coñecemento do marxismo infinitamente superior ao que había en España. Alí sabíase perfectamente quen era Marx, líase, estudábase, debatíase e comentábase. Para min supuxo un achegamento ao marxismo directamente, sen tópicos. O marxismo vulgar e panfletario xa o levaba eu incorporado deiquí; pero o marxismo en serio, o das fontes, non. Iso foi o que descubrín aló en Oxford, esencialmente, e síntome moi afortunado por iso. —Sempre lle gustou coñecer novos lugares e cruzar novas fronteiras, pero que lle aportaban aquelas primeiras viaxes? Un cambio moi agradable e aire fresco, estimulación. Lembro outras dúas estadías, por exemplo, nun campo de vacacións que pertencía ao partido comunista francés, en plena Costa Azul. E alí había un refuxio internacional magnífico e fundamentalmente coincidiamos cos aprendices das fábricas de automoción francesas. Para min aquilo foi entrar en contacto con rapaces e rapazas máis novos ca min e tamén da miña idade no momento histórico da guerra de Alxeria. Alí decateime, ao discutir con comunistas de base e con obreiros, que non sentían nin defendían o antiimperialismo que eu sentía, por exemplo. E aquela foi unha lección sobre certas actitudes de esquerda, que me valeu moito para a vida política posterior. —Considera que escolleu ben na vida facéndose profesor de instituto? Sen dúbida. De non ter acertado na miña escolla e no meu empeño por gañar as oposicións, eu non tería futuro ningún, nin liberdade para escribir, nin para facer todo o que fixen. Se non tivera o respaldo dunha cátedra oficial, botábanme. O meu traballo foi o que me deu o sustento e o respaldo material para todo o que fixen. De non ter sido profesor igual tería que traballar na prensa, que me encantaba, pero era fodido. E mesmo hoxe só se pode escribir como mandan os xefes nos medios. Sempre foi así, pero daquela non só era o propietario, senón tamén o franquismo. Era un senvivir e tería sido un pesadelo, unha penuria. Menos mal que me fixen profesor. —E hai algunha experiencia amarga en tantos anos de docencia? Por parte do alumnado non, pero hai lembranzas duras da represión, das detencións, da brutalidade policial, como as de Humberto Baena, Sánchez Bravo e Reboiras; pero eu sempre separei radicalmente a docencia da actividade política clandestina. Tamén lembro que pretenderon reprimir o movemento estudantil no instituto, que daquela estaba en Coia. Era o Santa Irene, pero estabamos en Coia, polas obras. Houbo un enfrontamento moi forte coa dirección, que pretendía frear ao estudantado, que era realmente de esquerdas, moi activo e comprometido, e claro que houbo que tomar partido nas asembleas en defensa dos estudantes dando un paso adiante. Fun sometido a un expediente académico e a certa depuración. Pero son cousas que lle pasaron a moita xente. Non era un heroe. —E como lembra o cárcere? O cárcere foi unha experiencia límite. Pero supoño que as houbo moito peores cá miña. Recibir un duro interrogatorio con malleiras ou mesmo sufrir unha tortura minuciosa. Felizmente, nunca me aplicaron esas medidas, pero iso de estar preso no cárcere e sen perspectivas de saír en anos, tampouco foi fácil de levar. Hai que aprender a estar dereitos e manterse en pé. Houbo outros que sufriron máis anos de prisión e que saíron igual que entraron, igual de enteiros, verdadeiros e comprometidos. Aquela experiencia serviu para consolidarme, para coñecerme e para forxarme como a persoa que son. —Como lle contaría hoxe ao alumnado dun instituto a traxectoria de Méndez Ferrín? Sempre foi unha teima o de falar o menos posible de min. Por iso que cando se me pregunta sobre min sempre aproveito para falar doutros ou da nosa historia, da cultura, da literatura, dos cabalos ou do viño, de ciclismo, historia ou política. (E de feito, agora que o lembramos, a última conversa que tivemos con Ferrín foi un interesante debate sobre as potencialidades da intelixencia artificial e sobre o concepto de tecnofeudalismo, un faladoiro ben estimulante que nos levaría a cruzar outras raias.) —Pero vostede é moi respectado e lido en Galicia, ou non? Bastante pouco, polas contas que me pasan os editores (risas). Pásalle a moitos o mesmo, e non só a min. Hai que ler máis a todo o mundo que paga a pena, hai grandes autores e autoras que realmente interesa ler en Galicia. —Pero hai moitos ferrinianos militantes... Cando se di que Juan Ramón Jiménez é un andaluz universal, cun Nobel e todo iso, por exemplo. Pois vaite ás mellores librerías de Oxford e mira canto del hai traducido ao inglés. Ou non hai ou está descatalogado. Todo o que se coñece da literatura española fóra son Lorca e Cervantes. E punto. E a nosa literatura? Unha literatura subalterna, de resistencia e descoñecida, que non está presente en lugar destacado nin en moitas librarías de Galicia, así que imaxinade fóra. Ide por Santiago, A Coruña, Vigo, Ourense ou Pontevedra, e, salvo algunhas librarías heroicas, que teñen libros en galego e mesmo en portugués, o resto é monocultivo español. A nosa é unha literatura moi subalterna, unha literatura marxinada. A literatura que se escribe en castelán, iso é do que se fala... Hai persoas que non acreditamos niso, temos a cultura como unha idea de resistencia, e non de normalidade. E até que non se normalice o país culturalmente e non se desubalternice e se emancipe e se apropie da súa cultura, literatura e historia, que nola roubaron, e da nosa propia condición e da nosa lingua, estaremos así neste país. Avanzouse moito nese sentido, pero aínda hai queda un longo camiño por diante e por iso hai que seguir na loita. —Se tivera que escoller algunha das súas obras, cal delas sería? A todo o que escribín téñolle moito aprezo, porque me custou moito traballo. Rachei moito e deixei moito no caixón. E, sobre todo, desfíxenme de moito do que escribín. Fun moi esixente comigo mesmo. Entón, a todo aquilo que pasou a miña propia censura doulle gran valor. E cada etapa e cada obra ten o seu valor. Non podería escoller algo concreto. —Ten medo a morrer? Non demasiado. O que teño medo é a ser un morto en vida, un discapacitado total, ou a perder a cabeza. Teño medo ao sufrimento, tanto para min como para a xente que me rodea. Para iso, moito mellor morrer, claro. Pero diso non estamos libres ninguén, e aínda menos mal que se están dando avances a favor da eutanasia, que xa era hora tamén. —E cando non estea vostede, como lle gustaría ser lembrado? Non teño nin idea. Pero tampouco me preocupa moito, a verdade. As obras quedarán aquí para quen as queira ler. E con iso abonda. [Rematamos a conversa en Vigo, arredor dun pincho de tortilla e dun viño do Ribeiro, e brindamos pola saúde, a amizade e o amor. Pero aínda hai tempo para unha sobremesa e preguntámoslle que anda a ler estes días, así como quen non quere a cousa. Como era previsible, espétanos un agarimoso: “e a vós que vos importa”. Pero nin así nos deixa pagar os viños]