Xosé Lois: " Xogar cun idioma que estivo prohibido, que non foi escrito durante anos, era un reto"

O Carrabouxo está de aniversario. Este personaxe creado polo debuxante Xosé Lois saíu por vez primeira no xornal La Región de Ourense en 1982, van xa 40 anos. Co tempo, a súa característica figura, alta e delgada, acompañou diariamente varias xeracións de galegas e galegos, achegándonos con humor e crítica a súa particular visión da actualidade. Traspasou fronteiras para deixarse ler en varias publicacións máis alá da cidade das Burgas e hoxe forma parte do humor gráfico do país. O día que debuxou o primeiro Carrabouxo pensou que tería o éxito de despois tivo? A verdade que non. Eu quería experimentar. Xa debuxara anteriormente en revistas da Transición e mesmo de antes, en publicacións clandestinas. Para min era pór en práctica un reto enorme como era publicar diariamente. Tiven a sorte de que en La Región admitíronme o proxecto do Carrabouxo e fixen un personaxe que mesmo ten mudado mesmo fisicamente mais non psicolóxica e politicamente. Daquela leveino ao xornal e dixérame o director, nesa altura Sánchez Izquierdo, que despois sería director da CRTVG, de estar dous meses a proba para ver se podía entrar. Pasado o primeiro mes xa me dixo que tiña que continuar, "que estaba pegando moitísimo, vai moi ben e á xente gústalle moito". Foi o preludio do que podía ser e foino, que durou corenta anos e aínda segue. Penso seguir mentres poida, mais daquela non o pensaba en absoluto. Fíxeno por experimentar a diario. Somos moi poucos os que podemos facelo no mundo do debuxo e do humor diario. —Fala de proxecto. Como foi ese traballo previo que presentou para saír a diario? Máis ou menos. Eu mesturei unha ideoloxía concreta e unha visión social das cousas cunha estética determinada dun personaxe que pode existir na Galiza que é o "cagasentenzas" cun aspecto un pouco "pasota", mesmo leva a gorra tapándolle os ollos sempre e non se lles ve ben. Ademais, cunha característica física que fose especial, resulta que é un personaxe enorme, xigantesco. Penso que o monumento que lle fixeron en Ourense debe ser a estatura normal, 2,70 metros! Non era un proxecto elaborado. Eu xa publicara e sabía que humor quería. Pareime, iso si, e mesmo tiven dúbidas do nome. Atopei un que despois sería moi valorado, moi apreciado, que puxera en valor unha palabra que case só se emprega en Ourense e no sur de Lugo: o carrabouxo. É unha excrecencia que teñen os carballos, unha defensa contra algo que vén de fóra, unha mosca que pon un ovo e a árbore crea esa bóla. Hai unha certa simboloxía aí. Era o único que había de proxecto. Proxecto era o de fin de carreira cando estudei! Agora hai unha tendencia de chamarlle proxectos ás obras artísticas. Debuxar veulle de cativo? Foi un neno que debuxaba nas aulas? Si. De feito unha vez deume unha malleira o director do colexio na clase de Matemáticas que lembrarei toda a vida. Era un home da época e acostumaba a pegar polo pescozo unha labazada tras outra. Dicíame "José Luís, parece mentira, tu padre sacrificándose y tú en clase perdiendo el tiempo dibujando". Ocorreu realmente! Aburríame moito nas clases. Porén, rematou unha carreira e traballou nunha profesión que non era doada. Collín uns estudos dos máis difíciles que había e segue sendo. Fíxeno por unha obriga moral de que había que conservar unha beca que tiña das Universidades Laborais. Tiña esa responsabilidade. Para facelo, a nota tiña que manterse superior ao 7,5 e fíxeno así durante nove anos. Tiven un periplo académico un pouco estraño. Primeiro fixen Formación Profesional Industrial na póla eléctrica e despois o preparatorio de Telecomunicacións coa carreira de Enxeñeiro Técnico. Hoxe non existe ese ciclo. Daquela sentíame na obriga de estudar. Permitiulle ter un traballo seguro? Si. Traballei na Administración pública. Comecei en Pontevedra de xefe de Equipos e Liñas de Telégrafos, no edificio de Correos. Estiven un ano interino e despois saquei a oposición sendo o quinto da promoción e escollín Ourense malia que xa estaba moi adaptado a Pontevedra, encantábame, mais por temas familiares pedín o traslado. Fun quinto, mais hai que ter en conta que nos presentamos dezanove para vinte e unha prazas! Hoxe iso non existe, a verdade é que tampouco foi moito mérito. Como foi esa etapa previa de debuxante antes do Carrabouxo? Debuxaba en voceiros clandestinos. Na revista Ceibe que era da Asemblea Nacional Popular Galega. Facía unhas historietas que formaron parte da miña curta vida de historietista, de banda deseñada poderiamos dicir. Era unha folla enteira na que desenvolvía unha historia. Foi a primeira actividade "intensa". Era unha vez á semana mais levábame tempo ao ser toda unha historieta relativa a calquera tema que tiña que ver coa Galiza. Despois debuxei en A Nosa Terra, cun personaxe que se chamaba Sabeliña que tamén era unha historieta, mais de tres ou catro viñetas. Era unha nena retranqueira e espelida, unha especie de "Mafaldiña" galega coa que estiven uns anos. Posterior ao Carrabouxo tamén debuxei en Tempos Novos, na Revista Galega do Ensino e en varias revistas de humor como Xo!, Can sen dono e Retranca. Estas últimas eran recompilacións do Carrabouxo. Tivo predilección por algún debuxante? O meu ídolo naquel momento era Forges. Eu estudei en Madrid unha parte dos estudos e lembro que na Moncloa, onde estaban a maioría dos estudantes, os bares estaban cheos de viñetas de Forges. Era un fenómeno de comunicación. Para min foi sempre un ídolo. Tratámonos. Resulta que cada vez que nos atopabamos comentaba "home, o que terminou"... el tamén quixo estudar Telecomunicacións mais non acabou a carreira! Era moi afeccionado á tecnoloxía. Tiña unhas publicacións que se chamaban "forgendros" onde puña unha máquina complicadísima que levaba uns nomes estrañísimos que eran para rir. Cando morreu e me pediron unha viñeta de homenaxe fixen un "forxendro" mais en galego. Tiña unha ascendencia tripla. Era fillo dun catalán e dunha galega que nacera en Madrid. Era unha fusión dos tres humores: o "seny", a retranca e o "cheli". Foi un gran mestre. Mais a referencia temática sempre foi Castelao para min. Lino desde sempre, mesmo na casa. Meu pai tiña por alí, non sei se eran del ou viñan da familia, revistas publicadas na República que traían chistes de Castelao. Eran as Cousas da vida. Meu pai era dos que dicía cando acontecía algo que eran "cousas da vida que dicía Castelao". Castelao era moi famoso como debuxante, máis que como político daquela. Resumir unha historia nun debuxo, como facía Castelao, non lle debía resultar doado. É un traballo non envexábel. Sábeno todos os que teñen que facer algo diariamente. Case unha tortura! Mais ao fin convértese nun oficio e consegues soltura. Hai unha definición gráfica de Castelao que é moi interesante. Compara o debuxo humorístico do debuxo artístico e di que o debuxante normal olla a realidade que o arrodea e reflicte segundo a súa poética. O debuxante de humor colle a realidade da contorna e esnaquízaa en cen anacos e despois colle un para mostralo. Chámase "sacar punta" á realidade. Mostrarlle ao público un elemento que che interesa por ter importancia social, política ou ideolóxica. Publica a diario. Tivo algunha vez medo á páxina en branco? Eu fágoos ao día e non tiña ningún aforrado. É un reto que teña estar no fío da navalla. Pode chegar á noite e non ter nada e sempre tes que ter algo! Non sei o que fan os demais, eu son moi sistemático e preciso ter datos. Leo cada día seis ou sete xornais por internet e sacar os titulares nunha folla. Despois póñome a "sacarlle punta" a esa realidade que teño desfeita en cachos. Algo sempre sae, unhas veces peor e outras mellor. Unha das características do Carrabouxo son os xogos de palabras e a súa retranca. Si, quería facelo. O noso idioma estivo maltratado e oculto. Xogar cun idioma que estivo prohibido, que non foi escrito durante anos, era un reto. Tiña que dominar o idioma, malia que eu vivo nunha zona na que, polo menos estruturalmente, o galego fálase correctamente. A morfoloxía mudou moito, mesmo a normativa. Teño chistes moi erróneos como o primeiro que publiquei do Carrabouxo no que o texto di "eso vailles mal posto" en vez de "iso vailles mal posto". Foi evolucionando o personaxe? Evolucionou. Fisicamente foise estilizando. Co contexto e a filosofía dos chistes non. Creo que os problemas sociais que trata seguen a ser os mesmos que hai 40 anos. O que evolucionou foi o sentido do humor. A xente nova ten outras maneiras de expresar o humor. Porén, penso que temos un humor específico. O que pasa é que agora coa universalización das comunicacións, a xente vaise adobiando de filosofías doutros países moi diferentes. Ao tratar eses problemas, o Carrabouxo non sempre tivo fácil saír á rúa e tivo que enfrontarse á censura. Foron moitos os casos? Foron algúns. Lembro un que non gustou mais xa estaba na rúa. O propio Fraga chamou o director do xornal para dicirlle que estaba a favor da liberdade de expresión mais que o chiste que publicara "era de moi mal gusto". Tratábase de cando Fraga traia presos cubanos á Galiza e eu debuxei un preso coas mans atadas cunha cinta e Fraga estaba inaugurando e dicía "queda inaugurado este preso". E o Carrabouxo dicía "o outro inauguraba presas". Non lle gustou nada que o comparara con Franco malia que fora ministro del. Outros estaban feitos e rexeitáronos. Eu non digo que era unha censura, era unha liña editorial dun xornal. Creo que todos os xornais ou medios de comunicación teñen viñetas que non poden publicar. Xa hai unha autocensura por saber onde traballas, mais empregando o enxeño podes colar cousas que non imaxinas. Tamén é certo que o humor é algo máis permisivo, deixas pasar máis. É unha forma de expresar a realidade máis dixeríbel, mais hai chistes que enfadan como o que me pasou con Fraga. Porén, pódense dicir con humor cousas que non se din doutra maneira. Xosé Lois autocensurouse algunha vez? Eu non, mais tiña que sacar moita punta ao chiste para que puidese publicarse. Empregando o enxeño, vestindo a historia dalgunha maneira,podes facer cousas. É unha das características do humor gráfico. Hai un exemplo de convivencia importante entre La Región e eu que non existe noutros medios de comunicación. Non sei cal é a razón. Téñenme censurado algúns temas concretos, como meterme cunha determinada entidade bancaria por algúns intereses, mais outros, como meterme con Fraga, publicáronse. Fixen a Baltar un ovo estrelado na cabeza unha vez que foi a un acto e tiráronlle ovos e el dicindo "recibíronme cunha ovación". O medio tamén me permitiu facer cousas que non eran frecuentes noutros. Como ve a situación do humor gráfico hoxe en día en comparación a outras etapas que viviu? En xeral hai máis permisividade. Hai cousas que antes non se podían nin mencionar. Tamén mudou a linguaxe. Os debuxantes novos teñen outra forma de ver as cousas e cada un ten o seu estilo. Eu son un home moi sinxelo na expresión. Móvome na linguaxe e na contorna. Hai artistas fabulosos que estiveron na Escola de Belas Artes, como é Davila, que fan debuxos moito máis expresivos e empregado o recurso da cor e de saber debuxar paisaxes, con contornas feitas con moita técnica. Tamén está o caso de Kiko da Silva ou Santi Gutiérrez. O Carrabouxo tivo o seu momento como personaxe animado. Como foi esa experiencia? Foi pioneira! Era a primeira animación que se fixo en galego, en medios galegos e por autores galegos. Até aquel momento o que se facía, como o do Xabarín, estaba feito fóra, en Euskadi ou en Madrid. Foi unha iniciativa de Lhoska Arias. Viña de traballar en Euskadi en animación, onde estaba máis desenvolvida esa industria, e chamoume para animar o Carrabouxo. Díxome que lle pasara as viñetas e o guión para facer unha historieta de vinte segundos. Xuntou a doce debuxantes e traballaron moito para facer as 26 historietas animadas, pensa que non estaban modernizadas as ferramentas de animación como agora. Era debuxar e debuxar, vinte debuxos por segundo! Foi moi bonito. Despois, cada un dos debuxantes fixo a súa versión do Carrabouxo. Como se desafogaran dese traballo! Teno a TVG e de cando en vez poñen algún. Non tivo outra oferta deste tipo? O mesmo Lhoska Arias montou un proxecto que consistía nunha longametraxe co Carrabouxo. Fixo mesmo o guión, mais despois non seguiu adiante o proxecto. Era moi divertida a idea. O Carrabouxo, en vez de ter relación co narcotráfico, tíñaa co viñotráfico! Como será o Carrabouxo do futuro? Penso seguir na mesma liña. Acabo de recibir unha oferta da Editorial Galaxia para publicar un libro. Xa tiña publicado algúns mais por A Nosa Terra ou entidades e administracións como a Deputación de Ourense ou a Universidade de Vigo. A idea é que sexa lembrando eses corenta anos do Carrabouxo, recompilando. Teño máis de 14.500 viñetas para poder escoller. Dixitalizadas teño 9.000 e váleme de moito. Lembro facer moitas exposicións, máis de 100, mesmo en bares e teleclubs. Unha vez expuxéronme nunha igrexa no Incio e o acto de inauguración fíxoo o cura co altofalante! En Trives tiven unha exposición con debuxos pendurados de cordas, como se fose roupa a secar. Ese contacto co público tamén foi un sinal de identidade do Xosé Lois debuxante e do Carrabouxo personaxe? Si. Mesmo houbo unha manifestación con miles de persoas na que a pancarta que abría era un chiste meu. Xente que se me achega para ensinarme viñetas miñas ou exposicións en bares espontáneas. Como anécdota: estaba un día de interventor nunha mesa electoral en Untes (Ourense) e, antes de comezar, o garda municipal da quenda comezou a falar dos chistes de Carrabouxo e comentábame que había que saber o que quería dicir o personaxe. Non sabía que era eu quen os debuxaba! Cando llo dixeron...