Xico de Carinho: Vida Harmónica

A harmónica é o instrumento arredor do que se articula a vida de Xico de Carinho, agora compilada nun volume editado pola Central Folque no que a imaxe exerce como vital contrapeso ao poder do son, até o punto de que cada tema que o conforma vai acompañado por cadansúa ilustración de diferentes pintoras e artistas do nivel de Eloi Martín, Noemi Tavares, Bene Tielas, Ginés Cervantes, Montse Pons ou Laura Concheiro. "Mais unha entrevista que me fai Xan Carballa, artigos de Xurxo Souto e Mário Correia ou fotografías históricas de Anxo Bouzada ou Chafa", insiste en que se conte Francisco Peña Villar, Xico de Carinho, porque as máis de cen páxinas a toda cor de Na harmónica, di, "non van só" del. —Explica no limiar do libro que o título Na harmónica foi pensado como homenaxe ao seu instrumento de sempre e a outros artistas que, como vostede, prestixiaron un instrumento que está bastante desvalorizado por certos sectores do público e a crítica musical, mais, como di nese prólogo, “nem tudo fica ao serviço da harmónica”. Que máis podemos atopar? O título pode levar un pouco ao engano, pois foi pensado como unha homenaxe ao meu instrumento e a outros harmonistas que coñecín, pero no álbum son determinantes os arreglistas, que son un total de 29 distintos. Temos, por exemplo, a Isabel Rei, catedrática no Conservatorio Profesional de Música de Compostela, barutando música popular dun xeito moi interesante e diferente. Ou tamén está o arxentino Jorge Serraute, que era membro do Cuarteto Cedrón e ao que coñecín en Barcelona cando se atopaba exiliado da ditadura. —No libro-cd, gravado a cabalo entre Barcelona, Lugo e Soutomaior, como apuntaba, hai unha manchea de artistas de primeiro nivel, como a propia Isabel Rei, Alberto Mundi, Laura Quintillán, María Graña... Como foi ese proceso de recrutamento? A verdade é que teño moito percorrido, xa pola idade, porque levo moitos anos estudando e tocando por todo o mundo, de Compostela a Valencia; de Valencia a Barcelona; despois a París, onde estudei Musicoloxía; logo a Xenebra, onde fixen o propio con Socioloxía; logo, de volta a París, onde coñecín Geraldo Vandré, un cantautor mítico da época que fixo Pra não dizer que não falei das flores (Caminhando), un tema antimilitarista do Brasil análogo ao Grândola, Vila Morena, que foi símbolo da canción protesta contra a ditadura, e que agora volve estar de moda porque a usan ante a tiranía de Bolsonaro. En todo este tempo e en todos estes lugares coñecín moita xente, e por iso sei que os arranxos son determinantes neste mundiño. Por iso, na instrumentación temos, entre os máis coñecidos, a Laura Quintillán co violín; Pablo Morán coa guitarra; Pedro Fragoso; Marguinha ou Renato Spencer. —Este libro-disco, que vén de ser editado por aCentral Folque, loce como testemuña dun percorrido histórico que tiña necesidade de se compendiar. Desde cando tiña Xico de Cariño pendente esta débeda? Desde hai moitos, moitos anos, pero como indico na pequena conversa que teño con Xan Carballa no propio libro-disco, foise adiando para mellor ocasión, que me chegou case aos 80 anos, xa sen formar parte dunha banda e coa colaboración nos arranxos de Jorge Serraute e de todas as grandes artistas que antes comentaba. Ademais, tiven a oportunidade de ir escollendo un repertorio do meu gusto, para que a harmónica soase o mellor posíbel, mais non só a harmónica é a que brilla, tamén o resto dos instrumentos, as voces... —Esa harmónica, por empregar unha expresión popular, estivo moi de moda até a segunda metade do século pasado. Por que os mozos se distanciaron do instrumento? Fóronse distanciando porque variou moitísimo o gusto da xente. Coa tecnoloxía foron aparecendo novos instrumentos electrónicos como a guitarra eléctrica e os sintetizadores, que foron desprazando os instrumentos acústicos. Mais, de todos os xeitos, a harmónica aínda ten grandes compositores a día de hoxe que se interesan por ela, aínda que é certo que se trata dun instrumento que non está moi valorado na actualidade. —Os artistas máis novos afirman que vivir da música na Galiza é practicamente unha entelequia. Vostede mesmo revela no libro que padeceu esa situación, xa que tivo que compatibilizar a súa actividade cultural co ensino, e chegou incluso a pedir a excedencia nos anos 80. Esa situación afectou, e afecta, o panorama da música galega? A verdade é que a miña situación é un pouco singular, porque en realidade eu teño a carreira de profesor, e claro, cando volvín de Suíza, Barcelona e París nos anos 70 atopeime con que seguía habendo moita censura e non era posíbel vivir da música. No fin do verán do 76 formei Roi Xordo con Seoane, Romaní, Pilocha, Pi da Bahía e Zé Luiz, mais tivemos unha sanción gobernativa pola letra dunhas coplas e expulsáronnos o batería do país, porque non tiña a nacionalidade española. Após ese suceso cada un colleu seu camiño, por exemplo, fundando Milladoiro, no caso de Seoane e Romaní. Eu, pola miña banda, saquei praza de mestre e deixei a música un pouco de lado, malia que nunca a abandonei de todo. Dei clase de Ciencias Sociais, de Educación Física e de Música, e ademais era o animador dos festivais e responsábel de máis dun e de dous grupos de teatro escolar. Si que é certo que nos 80 pedín unha excedencia, mais non me dediquei a tocar, senón que me metín no grupo de monifates Faba na Ola, mais sempre mantendo un nivel de profesionalidade baixo, no sentido de non vivir disto, aínda que dedicación si que tiñamos. Tamén aproveitei para participar en innumerábeis cursos de pedagoxía musical; colaborei co xornal A Nosa Terra; fixen moitas fotografías; tomei clases de construción de instrumentos con canas de bambú en Lisboa con xente como Elsa Bruxelas ou asistín ao primeiro Seminario Internacional de Jazz de Poio, con Jack Walrath e David Sniter. E logo, ao rematar a excedencia, volvín ao ensino até que me xubilei, e a partir de alí, xa con máis tempo libre, puiden facer máis cousas. Xa que logo, non me preocupa moito a profesionalidade, nin o rendemento económico, preocúpame facer as cousas con creatividade. —Coñeceu José Afonso no ano 70, nun recital en París, e comezaron unha relación que se prolongaría até o falecemento do artista. Unha das anécdotas co autor de Grândola, Vila Morena que conta no libro é cando, no verán do 76, no transcurso dun festival de música galego-luso-brasileira no Pavillón de Deportes da Coruña, irrompeu a policía en plena actuación de José Afonso por mor da exhibición de bandeiras da patria, entre os berros do público de “Galiza ceibe, poder popular”. Como foi aquel momento, e como o viviu o propio José Afonso? Hai que ter en conta, para facerse unha idea do que era a cousa, que no 76, que é cando foi esa historia, aínda había que presentar as letras e os permisos de actuación. Aquel acto organizárao o Concello, e participaban artistas como Miro Casabella, o Movemento Popular da Canción Galega, o propio José Afonso e o meu grupo, Bem-Virá. Cando rematou a súa actuación, un grupo do público foi ao escenario con pancartas e coa bandeira coa estrela vermella e comezou a berrar "25 de abril, sempre" e "Galiza ceibe, poder popular", e a partir de aí cortaron a saída de son e xa se nos deu a orde de suspender o festival. A xente alporizouse moito, había moitos berros, e inmediatamente entrou a policía cargar, foi tremendo. —“Aproveito esta oportunidade para uma vez aformar a minha grande amizade pela terra e o povo galegos, como os que ao longo de anos mantivem as melhores relaçoes, e para manifestar também a minha inteira soliedariedade com a luta pelor reconhecimento efetivo da língua e cultura galegas como uma das mais ricas da península”. Esta foi a mensaxe coa que José Afonso xustificou a ausencia no concerto homenaxe Galiza a José Afonso que se lle fixo no parque de Castrelos o 31 de agosto do 85, no que non puido estar por problemas de saúde. 20.000 persoas e doce horas de poesía, música ao vivo de toda a lusofonía e reivindicación tiveron lugar naquela homenaxe. Cales son as súas lembranzas? Esa nota escribiuna o propio José Afonso como agradecemento e apoio para xustificar a súa ausencia daquel acto organizado polo xornal A Nosa Terra, as Xuventudes Musicais e a Federación de Asociacións Culturais Galegas, que foi moi complexo de facer. Nel participaron varios grupos galegos e portugueses, moitos poetas, tamén estaba Beiras, que presentaba... Foi moi emotivo, e hai xente que me comenta que aínda se lembra daquel festival cando me ve. Pode que non fose un festival tan maioritario como os que hai ás veces en Castrelos cando veñen as grandes figuras, tipo Miguel Ríos, mais alí había miles de persoas de toda Galiza e Portugal. —Non todo Na harmónica xira arredor da música. O libro inclúe unha ampla colección fotográfica de máis de 30 estampas que repasan toda a súa traxectoria, desde a máis moderna, un retrato seu de Fernando Chafa neste ano 2019, até a máis antiga, que é unha datada en Ortigueira no ano 1960 na que sae irrecoñecíbel, con lazo e todo, tocando a harmónica. Que historia agocha esa imaxe?. Eu era moi novo. Nese ano 1960 tería aproximadamente 20 anos, e non levaba moito tocando. Empezara aos 14 coa harmónica en Cariño, onde había un grupo de teatro artístico e, após cada representación, facían unhas fins de festa con diferentes actuacións, nas que participaba case sempre, acompañado moitas veces de artistas moi notábeis que acabarían facendo carreira na música, como Cardocho, que chegou a tocar nunha orquestra moi coñecida, Os Senadores. Unha cousa moi curiosa é que a miña primeira harmónica era dunha marca que se chamaba Seductora (ri), que ser, ser, era do meu irmán maior, non miña. Un día perdeuna, e andaba preguntando por ela, mais eu atopeina por aí ciscada e púxenme a tocar durante horas pechado no baño. Resulta que se me daba ben, e cando saín de alí xa sabía tocar varias pezas populares. Cando meu irmán me escoitou, non puido máis que regalarma. Durante un concerto na Coruña, en 1976, a Policía cargou logo de que a xente exhibise bandeiras da patria e berrasen "Galiza ceibe, poder popular" —Outra desas estampas reflicte unha conga santiaguera en Santiago de Cuba no ano 92, tempo no que estivo vivindo naquela nación no denominado Período Especial, moi complicado para o país a todos os niveis logo do agravamento do embargo americano e a caída do socio soviético. Que lembranzas ten daquela Cuba? No tempo que estiven, un par de meses no 92 e logo outra vez no 93, fixen unha serie de fotos que logo integraron unha exposición na que reflectía aquela situación do Período Especial, que era algo tremendo, de carencia de todo tipo. Lembro que incluso era moi difícil moverse pola illa, porque non había case transporte, e a xente ía traballar en camións, que os levaban de aquí para alá. —Disque unha das poucas consecuencias dos períodos de crise económica e social adoita ser o afloramento dunha vibrante vida cultural a todos os niveis: expositivo, musical... Lembra que en Cuba se producise ese fenómeno? Non sei se diría en crise total, pero tamén na cultura había moitas dificultades, porque se non hai economía, a situación faise moi difícil. De feito, por exemplo, un día quedara cuns músicos que ían actuar e, chegado o lugar do concerto, resulta que non había porque non tiñan luz eléctrica para alimentar os instrumentos. A xente, como dicían eles, procuraba resolver o día a día, a supervivencia, o demais era secundario. As ringleiras para adquirir calquera cousa eran tremendas, os mercados estaban baleiros e non había que comer nin onde. Os turistas, que eramos uns privilexiados, aínda podiamos ir aos restaurantes dos hoteis, pero os cubanos nin iso. E pagando con dólares, porque con diñeiro cubano como moito podías tomar un café e unha pizza. Botando a vista atrás, case o que máis lembro daquela viaxe foi a representación dunha lembranza da infancia, pois recordei aquel vello dito de “Pirulí de La Habana, que se come sen gana”, un bo día que atopei unha señora nas rúas da capital de Cuba facendo pirulís, e foi algo extraordinario (ri). —Dicía Castelao que se fixera médico por amor ao pai, e vostede comenta no libro que estudou para perito industrial para compracer o seu, que era conserveiro. Foi naquela etapa estudantil, primeiro na Coruña e logo en Vigo, onde se configurou, musical e persoalmente, o Xico de Carinho que coñecemos hoxe? Non, eu xa tocaba en Cariño moito antes de todo aquilo, pois a Vigo chego no ano 1958, e eu levaba tocando desde os 14 ou 15 anos. En Vigo dediqueime máis a xogar ao fútbol que a tocar. Despois si que empecei a participar en concursos como no Camiño da Fama de 1963, ou no Concurso Internacional de Alemaña no 62. Por aquel entón, tamén, obtiven en Ferrol o primeiro Premio de Solistas Instrumentais, nun certame no que tamén participaron María Manuela ou Miguel Tranquilo. Foi unha boa fornada de músicos aquela. —Que lle depara o futuro a Xico de Carinho? A miña vida é a música non profesional, pois eu estou xubilado, por iso non penso en grandes cousas. Tampouco podería. Mais a creatividade sempre está aí, nunca marcha, sempre estou cavilando e compoñendo cousas. O meu próximo proxecto, pois teño moito material, e moitas cousas pendentes, será volver facer un disco de música infantil, un tema que xa tocara noutros discos como Solaina, que editou Kalandraka. En realidade teño máis proxectos dos que podo facer, pero imos de vagar, e como di a canción “de vagar é que se vai lonxe”.