Xavier Queipo. "O relato curto ten unha relevancia que a crítica xornalística non lle recoñece"

Nunca se sabe por onde vai transcorrer a conversa con Xavier Queipo. Ao pouco de chegar á cita na que supostamente imos falar dos dous libros que publicou este ano, Final feliz e Algoritmos, está falando cunha erudición inesgotábel dos ataques de candorcas a embarcacións documentadas no século XIX. A conversa volve virar cara á literatura cando desvela que algún deses ataques -a traxedia do Essex- inspirou a Melville para escribir Moby Dick. E logo volve tomar outro rumbo para comentar algún asunto de actualidade que comenta con esa mestura de científico e home de letras que se pode albiscar en todos os seus libros. Queipo, xubilado desde o ano pasado do seu traballo na Unión Europea, continúa ligado á súa anterior actividade como active senior, -"en realidade quere dicir emérito, mais parece que esa palabra soa mal agora", ironiza-, dá clases nun máster internacional e aínda lle queda tempo para engrosar a súa xa extensa bibliografía. Os dous libros que vén de publicar están unidos polo feito de estar compostos por textos breves, mais son moi diferentes na súa concepción. Os relatos de Final feliz foron escritos entre 2016 e 2018, o cal lles dá un certo valor premonitorio a algún dos contos, como "O elevador", que se desenvolve en Ucraína e que está feito moito antes de que comezase a guerra. Gombrowicz dicía algo así como que a adiviñación era unha mostra de capacidade de observación e análise. Algoritmos está composto por anotacións que escribín entre 2011 e 2018 case como unha disciplina. O meu traballo era moi absorbente e precisaba desa "autoterapia" a través da escrita. Algunhas teñen case a estrutura dun pequeno relato, mentres que outras son só pequenas reflexións que me provocaban algunhas observacións realizadas durante o día, pensamentos soltos. Vostede sempre lle outorgou unha grande importancia ao relato curto, manifestou moitas veces que se sente cómodo nas distancia curtas. Creo que na literatura galega o relato ten unha calidade e unha relevancia excepcional: pensemos en Rafael Dieste, Ánxel Fole, Cunqueiro, o propio Otero, ou máis recentemente, en Ferrín ou Manuel Rivas. Mais esa importancia que ten como xénero non se corresponde coa que lle dá a crítica xornalística, á que sempre lle custa máis enfrontarse a estas obras. É máis fácil falar dunha novela que de varios contos, sobre todo se son de temática variada. E iso fai difícil editar, e sobre todo vender, un libro de relatos. Esperta moito menos interese na prensa que unha novela. Entendo que as editoriais queiran sacar rendemento comercial, mais o relato é un dos xéneros de maior importancia na literatura galega. Mesmo Castelao -que na miña opinión non é un gran literato, é un grande ensaísta, debuxante e político, mais non creo que destaque na literatura de ficción-, é un contista moi relevante. Existe toda unha tradición literaria ligada a unha tradición oral moi enraizada na Galiza; mais tamén hai unha liña de narrativa experimental que se transmite a través do conto: Os escuros soños de Clío, de Carlos Casares, ou os relatos de Ferrín son dous bos exemplos. Cando escribiu 55, que eran exactamente cincuenta e cinco relatos -todo un tour de force- talvez quixo facer a súa particular homenaxe ao xénero. Si, hai unha mestura de razóns polas que me interesa o relato. Unha delas ten que ver con esa tradición oral, polo costume familiar de contar contos. Mais tamén porque se adapta moi ben á miña forma de concibir as historias e as relacións entre a realidade e a ficción. 55 non foi, efectivamente, un libro fácil de escribir, pero creo que hai algúns contos nel que merecen maior atención da que suscitou entre a crítica, que semella tratar o relato como un xénero subalterno cando, como diciamos antes, a nosa historia literaria ten na narración curta un dos seus piares máis sólidos. En todo caso, vostede é un escritor que a crítica segue e que glosa con interese. Eu sinto que me trata mellor a crítica académica que a crítica xornalística. Si hai persoas que falan dos meus libros, mais creo que o mundo académico é o que lle dá relevancia á miña obra. De feito, é probábel que algúns dos contos de 55 saian traducidos ao inglés nun futuro próximo, nunha editorial de Seattle. E está traducíndoos Jacob Rogers, un profesor universitario que xa me traducira algúns contos para revistas anglosaxoas, e tamén a Xurxo Borrazás. Nesa relación da que falaba entre ficción e realidade está esa sensación -probabelmente falsa- de que o que relata é autobiográfico, hai pistas que poden levar a engano. Claro. Un exemplo está nese relato do que falabamos, "O elevador", de Final feliz, que se desenvolve en Ucraína. Hai unha parte que é real, que se corresponde coa reunión de traballo que leva ao narrador a ese país e que reflicte unha reunión de traballo que vivín. Outra parte é real, pero non autobiográfica: unha persoa en cuxa casa me aloxei en Praga contoume dun lugar no que se reunían persoas para practicar o sexo que a lexislación do país non lles permitía facer público e ao que se accedía a través dun elevador. E logo está a parte imaxinada que eu desenvolvo. Nos seus artigos de opinión, Queipo tende a ser contundente, mais o seu traballo na Unión Europea tamén tiña un aspecto diplomático que, posibelmente, lle facilita manter o seu discurso literario nunha estudada ambigüidade. Loado pola crítica por novelas como Ártico, Papaventos, Dragona ou Extramunde, os seus relatos breves quedan, efectivamente, algo esquecidos, malia o interese que teñen algúns textos que se manteñen á marxe de definicións xenéricas. Ademais do relato curto, vostede cultiva eses textos-anotacións, como os de Algoritmos que resultan moi interesantes, porque combinan moi ben a mirada do biólogo, do científico, coa do literato. Si, son uns textos que a min me serven para repensar algunhas cousas. En Algoritmos mesmo hai algún exercicio experimental que podería servir como borrador dalgún relato máis elaborado. Mesturo aí microrrelatos, notas de lectura e algunhas reflexións que non chamaría filosóficas, porque non están feitas coa sistemática da filosofía, mais que si teñen unha vontade de afondar nalgúns temas que me preocupan. O propio título do libro, Algoritmos, procede dun asunto que creo que debería preocuparnos, que é o do control que exercen sobre nós as novas tecnoloxías, ou para falar con máis propiedade, as empresas que manexan esas tecnoloxías, que crean perfís sobre cada un de nós que poden resultar moi asustadores. En moitas ocasións, afástase das convencións do xénero -de todos os xéneros- para introducir unha ollada que lle lembra á persoa lectora o biólogo que escribe. Eu creo que os biólogos temos un adestramento que nos facilita entrar no mundo literario. En Cartas marcadas, nun capítulo que se chama "Escritores biólogos" explico que, especialmente os naturalistas, temos a obriga de saber describir ben unha especie, ou un proceso biolóxico, para que as persoas que lean o texto que facemos visualicen esa especie ou ese proceso. É necesario afinar as dotes de observación para logo poder describir o que se quere dar a coñecer. Para un escritor, ese adestramento é de grande utilidade tamén para describir os comportamentos humanos. A súa non é unha posición marxinal no sistema literario, porque os seus libros sempre son seguidos con interese, mais tampouco está no centro. Imaxino que, por unha parte, iso débese ao feito de ter residido fóra da Galiza durante moito tempo, mais tamén existe unha certa vontade de non facer as cousas igual que os demais, de crear obras que saen do habitual na literatura de hoxe. Por unha parte é normal e, de feito, si que me defino como excéntrico, nese sentido de afastado no centro. Primeiramente, vivir noutro país e, ademais, estar viaxando continuamente, por mor do traballo, provoca contactos con moitas culturas que modifican moito a escrita a respecto de alguén que si está moi integrado no seu propio país. Eu sempre seguín a actualidade galega a través dos medios, mais non é o mesmo que vivir aquí e experimentar esa realidade en primeira persoa. Por outra parte, o estar aquí tamén propicia contactos, conversas, unha presenza que fai máis difícil que se esquezan de ti. Hai uns días lin un artigo sobre libros que falaban do sexo non normativo na Galiza e sentinme algo molesto -aínda que son desgustos que me pasan axiña- polo feito de que non se citase Dragona, que foi una novela que trataba ese tema moito antes, en 2007, de que se convertese nun asunto de debate público. Probabelmente, se vivise aquí e tivese un contacto continuado coas persoas que conforman iso que chamamos "mundo literario", eses esquecementos non se darían. E como asume esa situación agora que está de volta? Creo que o escritor tamén ten que entender cal é a súa posición a respecto do sistema literario no que se integra segundo os valores que observe nos seus colegas, e que eu clasifico en verdadeiros, falsos e flotantes. Os verdadeiros serían aqueles valores literarios independentes da época ou do tema; falsos cando, teñan ou non éxito comercial, non existe detrás un mérito artístico real; e flotantes cando, circunstancialmente, poden existir certas compoñentes que conectan coa sociedade do teu tempo, pero que fora do seu contexto non teñen ningún interese. Ben, en realidade, cando falo de verdadeiros, falsos e flotantes estou utilizando a clasificación das costelas [risas]. Quería dicir que vostede asume esa posición sen que pareza provocarlle ningún conflito. Eu sempre me defino como membro de varias minorías. Son lector e escritor en galego, o cal non é precisamente un sinal de vocación maioritaria. Convivo desde hai tempo cun home. Vivo non no exilio, pero si na emigración -aínda que fose unha emigración moito menos dura que a que viviron moreas de galegos ao longo da Historia- unha boa parte da miña vida. Son nacionalista galego, aínda que tampouco teño unha filiación partidista. Son toda unha serie de circunstancias que me converteron nunha rara avis, que me situaron fóra de todos eses rituais de socialización que habitualmente acompañan a actividade literaria. Desde ese punto de vista é comprensíbel que o tratamento que se me dispensa sexa algo marxinal. E supoño que a situación non vai cambiar agora que estou aquí. Tampouco son o único: hai unha morea de persoas que están traballando fóra e que están facendo cousas interesantísimas -Martín Veiga, Erín Moure, Eva Moreda, Xelís de Toro...- e que imaxino que viven unha situación parecida. Vostede sempre reivindicou ese papel do intelectual que intervén na vida pública, que opina sobre o que acontece no país sen ningún tipo de reparo. Se cadra, estar fóra tamén o axudou a poder expoñer os seus puntos de vista sen as suxeicións de quen ten que vivir aquí. Deume certa liberdade, desde logo, e nese sentido é unha vantaxe. Mais tamén ten a súa parte negativa que é esa de estar fóra dos círculos literarios, fóra das amizades que poden facilitar uns camiños que, vivindo noutro país, sempre son máis tortuosos ou directamente inaccesíbeis. A estas alturas, todos sabemos que se tes determinados amigos é máis doado que os teus libros entren nos planos de lectura do ensino, co que iso significa a nivel de vendas e de visibilidade. E ben, estou de volta, mais sigo tendo casa en Bruxelas, seguirei viaxando para exercer as miñas funcións de active senior... Creo que seguirei sendo o mesmo e que a miña posición cambiará moi pouco. Estabelecido en Vigo e con algún proxecto que se dará a coñecer en breve, non? Si, imos abrir dentro de tres ou catro semanas Río Lagares, un espazo que será tenda de discos de vinilo, de libros en diferentes linguas e, sobre todo, un lugar de encontro no que organizaremos exposicións, presentacións... e diversas actividades que mesturarán diferentes disciplinas creativas. Tamén estou preparando unha serie de artigos que, baixo o nome de Biblioteca Atlántica, repasará os cen libros que lle vou recomendar ao meu neto e que reúne as lecturas que, dunha forma ou douta, deixaron unha forte pegada en min Falando de escritores extraterritoriais, este ano celébrase o centenario do Ulysses de Joyce, en cuxa tradución ao galego participou vostede. Como influíuiso na súa obra, se é que influíu dalgunha maneira? Así para empezar, creo que albisquei algunhas características do Ulysses en Melville. É certo que na novela de Joyce todo é novidade e que foi un libro tan rompedor que merece un status especial na historia da literatura do século XX. Mais existen rastros do famoso monólogo interior, por exemplo, en Moby Dick. En realidade, todos partimos dunha tradición e se revisamos un pouco máis é posíbel que atopemos antecedentes tamén en Poe, por exemplo. A experiencia da tradución foi fantástica en varios sentidos. Cando Víctor Freixanes me ofreceu facela eu díxenlle que só non ía poder, que tería que ser un traballo en equipo. E aí aprendín a traballar en equipo nunha tarefa literaria, que non é algo frecuente, mais resulta moi enriquecedor, porque as opinións matízanse unhas a outras até chegar a un nivel de atención lingüística e estilística realmente moi produtiva para un escritor. Aprendemos moito de literatura, mais tamén das relacións humanas: puímos moito as arestas do ego. E aí tamén tiven a sorte de coñecer a María Alonso Seisdedos, que me parece unha tradutora excepcional e coa que sigo mantendo unha relación de amizade.