Xacobe Martínez Antelo: "Galiza leva sendo unha canteira de proxectos jazzísticos interesantes desde hai corenta anos".

Son máis de dúas décadas de Sumrrá. Esperaban seguir aquí vinte e un anos despois? En absoluto. Na escola onde estabamos, tocabamos xuntos e a min parecíame que aquilo soaba de marabilla, e daquela propúxenlles a Manuel Gutiérrez e LAR Legido tocar xuntos algúns temas que compuxera, sen máis ambición que tocar para nós mesmos. Mais vimos que aquilo collía un pouso moi potente e demos o paso ao directo, de alí ao primeiro disco... Foi paso a paso, sen pensar nin por un momento que aquilo que se iniciaba case dunha maneira privada acabaría transformándose no principal proxecto musical de cada un de nós. Sumrrá acabou tomando unhas dimensións que xamais imaxinamos. Mais despois de todo, seguimos sen ter ningunha estratexia nin ningunha folla de ruta: o que nos segue movendo son as ganas de tocar xuntos e a curiosidade por saber que poderemos facer a continuación. E estamos encantados con todo o que vai acontecendo. Como foi cambiando a música de Sumrrá e como foi cambiando a recepción da súa música? Desde hai vinte anos o mundo do música cambiou moitísimo! Ás veces preguntámonos como logramos manternos e o certo é que todo llo debemos a un público que nos segue e que nos dá o pulo necesario para seguir. É unha frase moi gastada, mais no noso caso é real: o público é o que nos mantén activos. Cada un de nós medrou como músico, en certo sentido, grazas á experiencia de Sumrrá e, daquela, o grupo foi mudando connosco. Fomos adaptándonos ás diferentes maneiras de estar no mercado que foron aparecendo ao longo destes vinte anos. Todo o que está arredor de Sumrrá e que ten que ver coa industria, coa forma de gravar discos e de difundilos… mudou moitísimo, mais a esencia segue sendo a mesma: ao final somos tres músicos comprometidos coa nosa música, co directo, co son. Esa conexión que hai co público segue a ser exactamente igual que o primeiro día. Un ten a sensación de que o jazz europeo foi consolidándose dunha maneira moi vigorosa nestas últimas dúas décadas e que o jazz galego foi acompañando ese proceso, que non hai dúbida sobre os vínculos entre o que se fai aquí e no resto de Europa. E tamén que as dúbidas sobre se o jazz contemporáneo era realmente jazz disipáronse totalmente. A verdade é que ser un bicho raro ten as súas vantaxes: somos un trío de jazz galego e iso dános a prerrogativa de non estar pendentes das etiquetas e das disputas que se poidan dar nos grandes foros. Nós sempre pensamos en termos musicais, nunca en se o que facemos ten que adaptarse a tal ou cal patrón. Non vimos de ningunha escola, non temos unha traxectoria estandarizada, non somos artistas cunha carreira decidida... e iso dános un contexto de absoluta liberdade. Calquera cousa que digan de nós alimenta esa natureza ecléctica do grupo e, polo tanto, contribúe a enriquecer as diferentes visións que se poden ter sobre a nosa música. E tense dito de todo: jazz de vangarda, jazz nórdico, jazz ibérico, jazz progresivo… Nós agarrámonos ao bote salvavidas de definirnos simplemente como jazz e mantémonos á marxe dese tipo de discusións. Todo nos parece ben [risas]. Eu creo que é un enorme erro das administracións non ser quen de capitalizar o potencial disto que xorde de forma espontánea. Se algo de tanto valor aparece e non es quen de convertelo en marca, de potencialo e conseguir que o país se beneficie do que está xerando, é que temos un enorme problema institucional. Pero é certo que, dentro da precariedade na que se move a música galega en xeral, está xurdindo unha escena na que saen propostas moi imaxinativas, dun gran nivel e en sintonía co que se fai no resto do mundo. Iso é algo que é histórico e que nunca se acabou de recoñecer institucionalmente. Galiza leva sendo unha canteira de músicos de jazz e de proxectos jazzísticos interesantes desde hai corenta anos. De feito, moitos dos músicos da miña xeración que nos dedicamos a isto facémolo porque había outros que xa se dedicaran antes a abrir camiños. Eu creo que é un enorme erro das administracións non ser quen de capitalizar o potencial disto que xorde de forma espontánea. Se algo de tanto valor aparece e non es quen de convertelo en marca, de potencialo e conseguir que o país se beneficie do que está xerando, é que temos un enorme problema institucional. E co jazz está pasando isto desde hai moito tempo: hai músicos de primeirísimo nivel que están traballando fóra e levando as súas carreiras a nivel internacional sen ningún cuestionamento. Os músicos galegos en xeral, mais concretamente os de jazz, sentimos que non temos nada que demostrar. É evidente que o que facemos é digno de ser escoitado en calquera radio do mundo ou de estar presentes en calquera festival internacional e o público que nos segue é boa proba diso. Ademais cunha particularidade: as novas xeracións de músicos teñen unha formación excepcional e iso ás veces pode levar a unha maior estandarización. Mais aquí parece que sucede ao contrario, que as propostas son moi diversas, moi singulares e imaxinativas. Tamén é certo que a formación é moi heteroxénea. Hai moita xente que non se formou academicamente pero que ten unha carreira de excelencia; hai xente que se forma na Galiza; xente que se forma fóra... A propia formación xa é ecléctica, pódese chegar á eminencia por moitos camiños. E creo que iso é un sinal de saúde inmellorábel porque o primeiro inimigo da música, ou de calquera expresión artística, é a homoxeneización das formas. Estamos nese desequilibrio tan cruel de estar nun mundo globalizado e decatarte de que, como industria e como sector, non tes nin un chisco de músculo para poder posicionarte. E que papel cre que teñen en todo isto as novas formas de escoitar música, a ampliación de canles a través das cales se accede a músicas de todo o mundo? Internet e as redes permitiron achegarse a moitas músicas que antes eran pouco accesíbeis e, ao tempo, mostrar o que se fai sen pasar polo filtro das discográficas. Eu creo que o principal cambio nos últimos anos –ou polo menos eu sentino así– é precisamente a ampliación das posibilidades de recibir información. Para nós exportar a través destas canles supón un camiño moi cativo porque a Galiza conta cunha industria pírrica, completamente voluntarista e precaria. A industria musical galega é algo case anecdótico –non falo de talento, senón de infraestrutura– e nun mundo globalizado e dixital a competencia cos nosos iguais é case imposíbel: holandeses, belgas, finlandeses… várrennos por goleada. Aquí non temos liñas serias de axuda á produción discográfica, non hai estratexias de apoio á internacionalización… A falta dun paraugas institucional lévanos a que todo se reduza a unha cuestión de voluntariedade e de militancia. Esa promesa das oportunidades que ofrece Internet, no caso dun país tan pouco normalizado como este, non é real. Na outra dirección si que axuda: recibir contidos para ampliar formación, para coñecer o que se fai noutras xeografías… Todos eses camiños que se abren para completar a educación, para absorber outros contidos e outras formas de facer cousas sempre son positivos. Estamos nese desequilibrio tan cruel de estar nun mundo globalizado e decatarte de que, como industria e como sector, non tes nin un chisco de músculo para poder posicionarte. Esta é unha realidade frustrante, pero é a que é. Nese sentido da falta de apoio das institucións, existe mesmo unha deconstrución de oportunidades. A desaparición dun festival como o ImaxinaSons de Vigo, por exemplo, supón un golpe de extrema dureza para o jazz galego. Son moi malos tempos para as análises a medio prazo, para a reflexión sobre o futuro e mesmo para a aplicación do sentido común. Nunca hai tempo para enfrontar os retos que apón a cultura en termos de crecemento e de sustentabilidade. Todos estes termos que se aplican ao medio ambiente poderían aplicarse igualmente ao ecosistema cultural: quilómetro cero, talento local, investimento en produtos autóctonos… Todo isto sería perfectamente aplicábel á cultura, que non deixa de ser un hábitat fundamental. É moi triste para os que nos dedicamos a isto contemplar orzamentos absolutamente vergonzosos para xornadas dun só día. Hai unha cuestión de pura eficiencia económica que debería ter en conta o tecido profesional e mesmo os espazos de conversa entre as persoas que creamos e as que están a cargo da xestión. E o certo é que hai un desencontro total. O caso de Vigo é realmente digno de estudo, algo absolutamente disparatado. Nas asociacións profesionais hai xente capaz e xente traballando para pór algo de sentido en todo isto, mais hai unha cuestión de axenda política: temos que ser quen de convencer as administracións de que a cultura é un ben esencial que hai que xestionar ben. E de que é responsabilidade de todos, claro. Centrándonos neste último disco, 7 visións, supoño que polas circunstancias derivadas da pandemia, tiveron que cambiar o esquema de traballo e gravar antes de testar os temas diante do público, no directo. Si, nós estabamos afeitos a compor e ir probando nas actuacións en directo para ir modificando cousas; faciamos un traballo de preprodución máis conectado cos concertos ao vivo. Unha vez que o material estaba rodado, gravabámolo e quedaba aí. Neste caso, tiñamos o concepto do disco, tiñamos moito material composto, mais colleunos o confinamento polo medio e non puidemos tocalo en directo nin unha soa vez. Isto é algo moi novidoso na nosa carreira. Por outro lado, tamén é certo que neste caso, fronte á voráxine do cotiá que tes que xestionar normalmente, tivemos moito tempo e moita concentración para a preprodución e iso creo que se nota no disco e que compensa esa falta de rodaxe. Penso que quedou un disco moi coherente e ben acabado. Levamos tanto tempo tocando xuntos que o nivel de compenetración é moi alto e iso permítenos arriscar moito; ás veces temos a sensación de que, fagamos o que fagamos, nada pode saír mal. Como funciona esa dialéctica entre o que se compón para un disco e o que se improvisa sobre un escenario? Ornette Coleman falaba de que improvisar sobre un tema previamente composto era "traer a memoria ao presente". Tense falado moito sobre isto, mais o certo é que nós funcionamos como un trío de jazz ao uso. Hai unha composición que se presenta, hai unhas variacións sobre o tema –ás veces en forma de solos– e logo hai unha recapitulación. Formalmente, o que facemos é o que se leva facendo na tradición jazzística desde principios do século pasado. O que si é certo é que levamos tanto tempo tocando xuntos que o nivel de compenetración é moi alto e iso permítenos arriscar moito; ás veces temos a sensación de que, fagamos o que fagamos, nada pode saír mal. En ocasións impartimos master classes e os músicos que asisten coméntannos que parecemos unha entidade única. E claro, entrar nun directo con esa sensación, para nós, son palabras maiores. A respecto dese "clasicismo", no disco hai un tema, "Asuán – Alexandría", que pode ser o máis tradicional dos que gravaron nunca. Noutros, hai unha experimentación sonora moito máis radical. Dá a sensación de que non renuncian a ningún camiño. Si, somos un trío de piano, baixo e batería como levan existindo desde hai máis de cen anos: como os de Bill Evans, Horace McCoy, Oscar Peterson ou Keith Jarret. É unha tradición de sección rítmica con piano e o interesante e marabilloso é que é unha fórmula que segue dando de si. Cando nos definen como un trío de jazz sentímonos orgullosísimos. Mais tamén cando din cousas como que somos un grupo de rock que toca con instrumentos de jazz quedamos moi contentos, porque é a proba de que esa fórmula clásica pode seguir sorprendendo, pode seguir ofrecendo novas experiencias. Hai unha idea que percorre todo o disco que é o das medidas inabarcábeis, tanto no tempo como no espazo. Fálase de enormes dimensións temporais e espaciais, quizais para compensar esa reclusión forzosa. A verdade é que foi unha especie de premonición porque a idea para o disco estaba xa antes de que todo isto comezase. Despois de 5 Journeys, nos que nos inspirabamos en cidades do mundo e 6 Mulleres, no que nos centrabamos en iconas feministas e revolucionarias, quixemos coller distancia e falar de conceptos máis abstractos como o de cosmos ou o de evolución. Despois de vinte anos xuntos queriamos ver até onde podiamos chegar, queriamos agasallarnos cuns espazos musicais máis amplos. Hai ideas inmensas e profundas que nos serviron para levar este xogo de ilustrar conceptos até as últimas consecuencias. De feito, cando se fala da música de Sumrrá repítese moito que ten unha gran capacidade de crear imaxes, que parece música cinematográfica. Neste disco semella algo buscado de forma premeditada. Algo diso hai porque, no fin de contas, nós o que facemos é viaxar a través do son, e escoitar a música de Sumrrá é deixarse levar por esa viaxe. Neste disco seguimos nesa dirección, mais claro, agora mesmo con moita máis confianza e cunha necesidade de goce e de expresión que é case inevitábel que se transmita. O certo é que somos uns privilexiados ao poder compartir con tanta xente a nosa forma de entender a música. Nese sentido, o tema "O Espazo Interior", que fecha o disco, é unha peza moi traballada en capas, moi difícil quizais de levar ao directo. Mais tamén é o que mellor reflicte o concepto xeral que vertebra 7 visións. A nosa relación cos discos, durante os primeiros anos, derivábase un pouco de sentir a necesidade de deixar plasmados os temas que tocabamos en directo. Por iso os primeiros discos os gravamos en directo –en directo no sentido de que estamos tocando xuntos en auditorios e salas, con público ou sen el. Os dous últimos discos xa foron gravados en estudio e aí podes usar outro tipo de ferramentas coas que quixemos experimentar, sendo conscientes de que son elementos que só van quedar no disco e que non se van poder trasladar ao directo. Neste disco fixémolo con esta peza, con "O Espazo Interior". Cando o toquemos ao vivo será outra cousa: a nós gústanos xogar tamén cun certo espazo de incerteza no que realmente non sabemos que vai pasar e en cada concerto resulta nunha solución diferente. Cando poderemos escoitar en directo os novos temas? A pandemia deixou tocado o circuíto da música en directo? Eu creo que agora estamos nese momento en que todo o mundo está no bordo da piscina pero ninguén quere ser o primeiro en tirarse. Creo que os Concellos e os programadores están nesa tesitura: ninguén quere deixar de programar, mais ninguén quere ser o primeiro en marcar novas regras a respecto de ocupación ou de normas máis flexíbeis. Como existen aínda moitas incertezas sobre como vai funcionar a campaña de vacinación e como vai evolucionar a pandemia, está todo o mundo á expectativa do que fagan os outros. Na Galiza –outro síntoma da precariedade na que vivimos– os tempos de planificación son moi curtos, ás veces amáñase a planificación dun festival con quince días de antelación. Agora a pandemia complica as cousas, pero en situacións de normalidade, as cousas non son moi diferentes. Entón que ten que programar deixa pasar o tempo esperando a ver se vai ser necesaria a máscara ou non e cousas deste tipo, porque sabe que se pode organizar todo en pouco tempo, aínda que sexa dunha forma un tanto chafalleira. En todo caso, esperamos ter un verán cunha certa normalidade no que poidamos presentar os novos temas.