Sánchez Rei: O portugués como espello

-O ensaio reivindica un "portugués esquecido propositadamente gardado nas gavetas do reprobamento". Como xorde O portugués esquecido? Xurdiu nuns momentos moi delicados a nivel persoal. Inicialmente, ía dar forma a unha colaboración para a revista dixital Terra e Tempo, mais, ao ir aprofundando en diversos temas, axiña aumentou a abordaxe deles e terminou sendo o que é. Por iso estou especialmente agradecido a Laiovento, unha das editoras máis prestixiosas da Galiza, por apoiar a súa publicación e ofrecer ao público o froito daquelas pesquisas. -Fernández Rei ou Mariño Paz defenden que ao norte e ao sur do Miño se fala (non se escribe) o mesmo idioma. Está de acordo con esta idea? Con certeza. Tanto o primeiro como o segundo son grandes expertos na realidade dialectal da lingua e na súa evolución histórica e, a tal respecto, esas observacións tórnanse doadamente verificábeis. -A partir de aí, hai argumentos para defender que son, realmente, na actualidade, o mesmo idioma, alén de que os falares setentrionais portugueses sexan continuidade dos galegos? E argumentos para defender o contrario? Eu acho que galego e portugués fan parte do mesmo sistema lingüístico, segundo se vén sinalando desde o século XVIII por ilustrados como Sarmiento. Tamén hai opinións en sentido oposto, a se basearen en fenómenos evolutivos non totalmente coincidentes. Na realidade, o que ás veces se compara non é a lingua en si propia, mais os dous estándares vigorantes, que son produtos que mudan co andar do tempo. Con todo, para alén doutros elementos de comparación, o que na verdade serve para caracterizarmos unha lingua é debido en gran parte á sintaxe e esta é esencialmente a mesma no galego e no portugués. -De que xeito os conflitos entre a coroa de Castela e Portugal influíron para que na construción nacional portuguesa se negase o galego-portugués como orixe lingüística común? O proceso de construción de Portugal foi feito en contraste con Castela e tamén o proceso de sublimación da lingua. As referencias ao castelán nas obras gramaticais do portugués non son infrecuentes e até un autor como Magalhães de Gândavo inclúe un diálogo bilingüe entre un portugués e un "castelhano" na obra Regras que Ensinam a Maneira de Escrever e Ortographia da Lingua Portuguesa (1574). Canto á cuestión nacional galega perspectivada desde Lisboa, o país, ao ir ficando progresivamente na órbita castelá, non interesaba como afirmación síncrona e por iso todo aquilo que puidese soar a galego ou lembrar o pasado galego de Portugal non foi tido en consideración. -Que factores histórico-culturais favoreceron que se falase o mesmo alén das –inestábeis– fronteiras políticas? Iso daría para outro libro. A lingua naceu en ambas as marxes do río Miño, mais, aínda coa separación da Galiza e Portugal, frecuentes contactos culturais e laborais, festividades e romarías populares, migracións, vínculos relixiosos etc. permitiron que os falares dos dous lados da fronteira conservasen a cerna da súa idiosincrasia común; un autor clásico como Gleason engloba todo iso na "densidade de comunicación". Débese ter en conta, aínda, que as comunidades rurais do norte de Portugal estaban afastadas de ferramentas que puidesen propagar con suceso o estándar. A par disto, até ao Tratado de Limites entre Portugal e Espanha de 1864, a fronteira entre unha parte do territorio ourensán e o de Trás-os-Montes non comezou a ficar clarificada, o que sen dúbida favoreceu os contactos entre os dous territorios. -Que mudou ao respecto nos séculos XIX e XX, en relación cos principais axentes de socialización? Do meu punto de vista, a escolarización, os medios de información (xornais, radio e televisión) e o desenvolvemento da tecnoloxía en finais do século XX foron eliminando os modos de a xente se relacionar e de se comunicar, alén de impregnaren unha maior influencia do padrón nas variedades locais. No norte de Portugal, poñamos por caso, até que as emisións radiofónicas chegaron á maior parte dos fogares, as denominacións tradicionais das refeizóns diarias (almoço, jantar e ceia) mantivéronse antes de seren progresivamente suplantadas polas innovacións (pequeno-almoço, almoço e jantar). -Os fenómenos lingüísticos comúns recibiron duras críticas por parte de gramáticos, ortografistas e tratadistas portugueses desde primeiros do século XVI até o XIX, a pesar de estaren documentados desde moito antes. Con que argumentos se realizaba este rexeitamento? O principal motivo da crítica era o facto de corresponderen a características non rexistrábeis no eixo Lisboa-Coimbra. Eran consideradas "defeitos" ou "vícios de pronunciação" e non variantes da lingua; identificábanse, como fixo Soares Barbosa en 1822, con trazos dos "rústicos" ou con modos de as persoas con menos formación se expresaren. Até houbo un autor, José Ignácio Roquette, que sinalaba no seu Código do Bom Tomo ou Regras da Civilidade e do Bom Viver no XIXº Século (1845) as formas con que a mocidade educada tiña de se comportar e de falar: entre as recomendacións figuran consellos para evitaren fenómenos setentrionais (o betacismo, o pronome ũa etc.). -Entre os trazos máis criticados da banda portuguesa estivo a terminación -om, en vez de -ão. Por que aspectos fonéticos como este puideron ser albo de máis duras críticas? Sen dúbida por se manteren en rexións afastadas da corte, nas cales a terminación máis innovadora (-ão) era habitual, mais tamén por eses trazos fonéticos seren propios do norte e do galego: pensemos na epéntese de i en a i-alma ou a i-auga, na pronuncia africada de ch, na redución quando &gt; qando, na falta de nasalidade en home, onte ou virge, na nasal velar en ũa conforme apuntou Leite de Vasconcellos etc. -A tradición gramatical portuguesa crea o estándar a partir do portugués de Lisboa, desbotando os falares norteños. Cre que tería mudado algo substancial na situación sociolingüística do galego actual se se tivesen aceptado os falares setentrionais? É unha pregunta que a historia nos impide respondermos con exactitude e sobre a cal se poderían presupor varias situacións. No entanto, estou certo de que, se os falares norteños enformasen a base do padrón portugués, esa idea que algunha xente sostén de galego e portugués seren linguas diferentes vería mermada unha notabilísima parte da súa argumentación. -Por que é especialmente importante a figura de Leite de Vasconcellos canto á interpretación dominante do que eran as variedades dialectais no seu tempo tanto en Portugal como en España? Foi un dos bandeirantes da pesquisa dialectolóxica sobre o portugués e a proposta de clasificación que realizou inicialmente en 1883, intitulada Mappa Dialectologico do Continente Português, foi a base de estudos posteriores. A pesar de os seus métodos de investigación nos poderen parecer anticuados en 2021, convén termos en conta o estado da arte na altura, que se achaba nunha situación incipiente. Os seus materiais tórnanse singularmente valiosos para sabermos como era o portugués dialectal da época (finais do século XIX e primeiro terzo da centuria seguinte) e as similitudes que presentaba a respecto do galego, que eran moitas, como trato de probar n'O portugués esquecido. -Cales eran as súas principais teses sobre a relación do galego co portugués? Vasconcellos mantiña importantes contactos coa intelectualidade galega do seu tempo e mesmo lle foi feita unha homenaxe na Coruña, onde tomou anotacións sobre o galego da zona (a forma man e a súa flexión en mans/mas etc.) que logo empregaría nalgúns dos seus traballos. Ao paso, estaba ao día da literatura e dos estudos lingüísticos galegos: era un bon coñecedor das gramáticas de Saco Arce e García de Diego e dos dicionarios de Cuveiro, Valladares ou da RAG, para alén estar familizariado coas publicacións de Martínez Salazar, De la Iglesia, Carré Aldao, Curros Enríquez, Pérez Ballesteros etc. No tocante á relación do galego co portugués, a súa tese principal defendía aquel ser un "co-dialecto" ou inclusive o seu "dialecto principal", ainda que tamén non faltasen definicións como a de "língua irmã". A par disto, foi consciente da relevancia do reino galego medieval e da grande identidade existente entre as tradicións populares galegas e portuguesas. -Da parte galega, xa o padre Sarmiento di que a lingua portuguesa é unha extensión da galega. Mais en xeral os ilustrados defenden moito a idea de o galego estar moi fragmentado dialectalmente. Era así, en comparación con outras linguas europeas e tendo en conta a falta de status político do galego na altura? O galego, como calquera lingua, presenta variedades locais ou dialectais. Porén, tendo moito en conta o modo en que sobreviviu durante os séculos XV-XIX, a súa unidade vira sorprendente: unha persoa da Costa de Morte entende sen problemas unha procedente de Meira ou de Valdeorras, o que nin sempre se dá con outras linguas, cal o alemán ou o inglés, en que ás veces a intercomprensión entre falantes de rexións diferentes fica imposibilitada. Cómpre notarmos, por outro lado, que o que no galego foi sentido como unha terrríbel eiva (a diversidade dialectal cosubstancial a todos os idiomas), é contemplado como un elemento enriquecedor no caso das linguas estatais. -A normativa actual do galego do ILG-RAG é polidialectal, pois non toma como referencia unha única zona. E xa nos primeiros pasos da dialectoloxía se apelaba a que o máis corrente ou habitual debía tornarse máis válido. Até que punto esa idea pode ser ou non a mellor opción para garantir o futuro da lingua (canto ao seu prestixio social)? Non hai dúbida de aquilo máis utilizado contar con moita base para se proxectar no estándar, mais tal criterio nin sempre ten de ser o único principio. A meu ver, non se debe secundarizar a tradición galego-portuguesa, a literatura dos séculos XIX-XX ou o carácter idiosincrático de determinados fenómenos. -As falas populares galegas e portuguesa estaban máis perto que hoxe hai un século ou século e medio. Pode pór uns poucos exemplos da esfera morfolóxica e sintáctica de elementos comúns que pervivisen nas falas populares actuais de ambos os lados da raia? Do punto de vista morfolóxico, adverbios como assi, cecais ou u, as flexións o irmam / a irmam ou coraçom &gt; coraçons, o pronome che, a acentuación etimolóxica en cantabamos etc. permiten asentar esa idea dunha maior proximidade. E, no ámbito da sintaxe, a sobrevivencia do pronome vós (aínda hoxe atestábel), a falta de mesóclise en cantarei-o ou cantaria-o ou a enorme rendibilidade da interpolación pronominal (na actualidade máis presente no norte de Portugal que no sur) ilustran outros tantos fenómenos: repárese no famoso verso popular que glosa Rosalía Miña terra, miña terra, / Terra donde m'eu criey e no seu paralelismo nun outro verso tradicional do sur do río Miño que tamén di Minha terra, minha terra, / Terra onde me eu criei. -Tamén no léxico hai un considerábel número de palabras do portugués do norte que teñen a súa correspondencia no galego. Ao respecto, o traballo dialectolóxico do profesor Estraviz, por exemplo, atopou moitas conexións. Deberían quizais ser utilizadas para melloraren o propio padrón –polo menos escrito– galego? O profesor Alonso Estraviz coñece extraordinariamente ben o vocabulario galego-portugués e é o responsábel por unha obra lexicográfica de primeira orde. Nesta liña, todo aquilo que aproximar os falares galegos dos portugueses debería contemplarse como unha poderosa axuda para aprimorar o galego, mesmo o padrón. A tal respecto, moito léxico popular e dialectal do norte de Portugal acha o seu correlato na Galiza, tanto nas falas locais canto na variedade estándar. -Autores como Freixeiro Mato, por exemplo, defenden tamén en xeral unha maior confluencia do galego co portugués para avanzar na calidade da lingua e, por tanto, no seu prestixio social. Ao respecto e, a efectos sociolingüísticos, as normas ortográficas da RAG deberían ter tomado máis as do portugués, seguindo a tradición galego-portuguesa, e menos as do español como modelo? Relativamente á pregunta, as Normas, sen hesitación, deberían espellarse máis nas do portugués. E, no que toca na calidade da lingua, estou completamente de acordo coa opinión do profesor Freixeiro Mato. El é un dos maiores expertos na gramática do galego actual e os seus múltiplos traballos poñen de manifesto que un maior achegamento á tradición galego-portuguesa melloraría sensibelmente a lingua que hoxe se emprega. Hai moitísimos fenómenos lingüísticos que se manteñen no galego popular das altas faixas de idade que condín con esa tradición. A literatura galega clásica dos séculos XIX e XX igualmente ofrece magníficos exemplos de como avanzarmos no camiño da calidade da lingua. -O portugués tivo un intenso contacto co castelán nos séculos XV-XVIII debido ao control de Portugal por parte da coroa de Castela. Pode pór algún exemplo lexical desa pegada do español no portugués? Aquel tempo deixou no portugués formas como castelhana/o, cavalheiro, penha, repolho, trecho etc. que hoxe fan parte do estándar. Outras, polo contrario, eran ou son máis ou menos habituais nas falas portuguesas norteñas contemporáneas, aínda que non chegasen a se integrar no padrón: andrina (por abrunho), amistade (amizade), falda (saia), perra/o (cadela / cão), rodilha (joelho), sangre (sangue), vantana (janela) etc. -Unha das conclusións é que a maior parte dos fenómenos lingüísticos que serven para caracterizaren o galego e o portugués ten equivalencias a ambos os lados do Miño. Só que un fenómeno que pode ser considerado estándar en Portugal é considerado dialectal ou popular na Galiza, e ao revés. Pode subliñar algúns exemplos disto? É un labor ben fácil, pois existen moitos exemplos que se poderían escoller a tal propósito: as vogais nasais son características do portugués e do seu estándar (chão, irmão, mão), mais no galego son unicamente propias de falas dialectais, como o galego dos Ancares. En sentido contrario, os adverbios alá, despois, velaquí etc. son comúns no galego, mais eran dialectais ou populares no portugués.