Ricardo Gurriarán: a memoria recuperada de Florencio

Que significa que por fin se lle dedique o Día das Letras Florencio Delgado Gurriarán para a Galiza e que significa para vostede, que dedicou tantos anos a estudar a súa figura? Eu no seu momento quixen dedicarme a pór en valor a persoas que non entraban dentro dos canons da cultura oficial, e a biografía que escribín sobre Delgado Gurriarán entra dentro dese proxecto. Fíxeno con poucas ferramentas, a base de contactos coa familia e co propósito de difundir a imaxe dunha persoa cun itinerario vital de compromiso moi importante e moi descoñecido. E agora, a fórmula que elixiu a Academia para celebrar esta figura coincide un pouco co plan que eu trazara, que consistía fundamentalmente en recuperar a memoria do exilio e de moita xente que tivo que abandonar o país e refacer a súa vida. Persoalmente, eu non tiña claro, cando era pequeno, se Delgado Gurriarán era unha persoa real ou algo que inventara meu pai. Cando chegaban as cartas de México eu non sabía moi ben a que se debía aquel contacto. Dentro da educación do silencio que existía na altura, a única explicación que se daba era que "tivo que marchar despois da guerra". E imaxino que ese misterio que rodeaba sempre a figura fixo que despois me interesase por el. O libro que publiquei en Ediciós do Castro e que Isaac Díaz Pardo asumiu axiña, tivo unha distribución comercial un tanto peculiar e aínda así vendeuse moito. E no seu éxito tivo moito que ver o feito de que a xente de Valdeorras descubriu Delgado Gurriarán, un fillo da comarca que era un descoñecido para unha gran parte da xente. Creo que o empuxe da veciñanza de Valdeorras sobrepasou o local e constituíu o empuxe necesario para que fose recoñecido en todo o país. Foi máis alá da visibilización e espertou o interese por unha figura cun itinerario riquísimo. Esa é unha cuestión curiosa: Delgado Gurriarán demostra un inmenso amor pola terra cando, en realidade, puido pasar moi poucos anos aquí. Si, el criouse en Córgomo até os seus anos, e axiña ten que ir a Castela. El criouse en galego e o feito de que as primeiras letras llas deran en castelán, unha lingua que el non coñecía, foi un golpe tremendo que o marcou. Creo que desa esquizofrenia, dalgunha maneira, nace unha convulsión que o predispón para ese compromiso. E atopa a vía lendo A Nosa Terra en Valladolid, de estudante. Claro, el volvía á Córgomo e andaba a buscar na biblioteca familiar os libros en galego e as revistas brasileiras para levalas. Na súa biblioteca persoal hai moitos libros que indican ese compromiso temperán, libros de Rosalía, de Lamas Carvajal, de Manuel Antonio... E claro, ese desexo desde a distancia vehicúlase a través da lectura do órgano das Irmandades da Fala. E logo, fíxate que volve á Galiza no 28 e ten que volver marchar no 36: son só 14 anos da súa vida os que pasa aquí. Mais iso non lle impide desenvolver un traballo de intervención política dunha enorme envergadura: non sei se se pode dicir que foi el quen creou a Irmandade de Valdeorras, se cadra sería demasiado pretensioso, pero que tivo un papel fundamental na súa fundación si que é seguro. Unha Irmandade que chega a ter case un cento de afiliados, que é algo sobresaliente. En realidade hai un duplo espertar, o do activista e o do poeta en lingua galega, que non sei se van da man. Si, é esa dupla situación esquizoide. El, nun primeiro momento, dálle aos seus poemas un enfoque vital, existencial. E de aí pasa a unha poesía que quere espallar a demanda lingüística contra o castrapo e contra a deserción do galego como forma de ascenso social. O poema "Falan Castelán" ou a "Carta de Guan de la Era al Doutor Nuevo Campito" son poemas fascinantes sobre os señoritos que falan castelán ou sobre membros da universidade galega que desprezaban o galego. A súa preocupación polo tema lingüístico -polo respecto á toponimia, por exemplo- é moi grande desde o principio. O seu compromiso lévao a converterse nun difusor dunha serie de elementos vitais que teñen como obxectivo que o galego se estabeleza como lingua vehicular do país. Cando publica Bebedeira, en 1934, existe un contexto político moi convulso que leva ao desterro a Castelao e Bóveda e el está na primeira liña da loita: recolle sinaturas pedindo o indulto, maniféstanse publicamente acompañándoos no tren desde Monforte até que saen da Galiza... Hai sempre esa dupla liña da escrita e do compromiso político que, en moitas ocasións, se funden nun só. Aínda está por estudar o papel do Partido Galeguista na organización da saída dos galegos da fronte do Ebro Unha traxectoria política que o leva a efectuar un labor organizativo enorme e a ser partícipe da campaña polo Estatuto. El fai un traballo moi importante de ampliación da militancia do Partido Galeguista en Valdeorras, mantén contactos con Otero Pedrayo e con Castelao... E, cando comezan as disensións no Partido, a Irmandade de Valdeorras segue a liña de Castelao. Non era ningunha broma a enleada na que estaban metidos, como se demostrou máis tarde. Precisamente estes días descubrín, facendo unha listaxe dos galegos que ían no Ipanema [o barco que levou a Delgado Gurriarán e outros exiliados a Veracruz, México], que de Florencio se di, entre outras cousas, que é o "Presidente da Comisión Xestora Republicana do Concello de Vilamartín". As comisións xestoras eran a Alcaldía e os concelleiros. Ou sexa, Delgado Gurriarán era o alcalde republicano de Vilamartín, isto é unha primicia importante. Mais é despois do golpe de Estado cando asume responsabilidades máis serias, cando chega a facer parte da Executiva do Partido Galeguista. Coordinou a evacuación da fronte con Guerra da Cal, con Valenzuela, con Ramón Mosteiro, que era o secretario da Fronte Popular Antifascista Galega. Aínda está por estudar o papel do Partido Galeguista na organización da saída dos galegos da fronte do Ebro nas últimas batallas que houbo a finais do 38 e principios do 39 na zona catalá. E logo, en México, o seu papel na organización do galeguismo resultou determinante. Todo iso dentro dunhas peripecias persoais que, se cadra, fan máis admirábel o seu labor. Claro, el está na diana dos fascistas: fixo campaña pola Fronte Popular, participa na organización dunha manifestación do 1º de maio en Valdeorras que é un éxito abraiante, comprométese a fondo co Estatuto... E co golpe busca sucesivos acubillos: primeiro na casa do seu irmán en Zamora, logo en Valladolid, logra pasar a Portugal disfrazado de topógrafo, vai a Porto, convence a uns mariñeiros para que o leven a Bordeos nun barco, múdase a París, e logo volve á fronte, en 1938. Alí leva unha secretaría do Partido Galeguista, escribe os coñecidos poemas francófobos... Até o final da II Guerra Mundial, as maletas dos exiliados aínda "estaban feitas", contaban con que a vitoria dos aliados significaría a fin do réxime franquista. E logo viaxa a México, onde comeza todo ese labor cultural e político que agora se está a recoñecer: a edición de Saudade e de Vieiros, a edición do Cancioneiro de loita galega, a participación na sinatura do pacto Galeuzca... Un traballo non demasiado coñecido. Sucede que o núcleo de Bos Aires ensombreceu un pouco o resto do traballo do exilio, simplemente porque era moito máis numeroso. E iso provocou un déficit de recoñecemento do que se facía en México. Mais efectivamente hai un traballo impresionante: o Cancioneiro, por exemplo é unha obra excepcional e unha xoia bibliográfica. E atopei uns papeis de Florencio que mostran que el corrixiu os poemas e que corroboran a tese de Alonso Montero de que el foi o responsábel editorial da obra. É interesante a participación de Xohán García Gómez, que chegou a ser director da revista Galicia, da Alianza Nacional Galega, que recollía todo o espectro político antifascista da Galiza da altura, e coa que Florencio colaborou. Atopei un poema en lembranza de Federico García Lorca que aparece como novidade na edición facsímile do Consello da Cultura. É un poeta interesantísimo do que non se sabe case nada e que sería preciso estudar. E está todo ese labor, aparte do que comentaches, do Fogar Galego, do Ateneo Republicano, do grupo Saudade... É un traballo incansábel, aínda que, a partir de 1945, dáse un lapso. Ate o final da II Guerra Mundial, as maletas dos exiliados aínda "estaban feitas", contaban con que a vitoria dos aliados significaría a fin do réxime franquista. Mais como sabemos, non foi así, e iso levou a unha mingua temporal da actividade. A sinatura do Pacto Galeuzca foi o último acto político importante desa fase, no que se buscaba reactivar o recoñecemento da autonomía galega ao nivel da vasca e a catalá e meter a Castelao no goberno de Giral. Esa diminución da actividade política permítelle atopar tempo para escribir eses famosos poemas "creoulos" e para traballar na antoloxía Poesía inglesa e francesa vertida ao galego, que elabora con Lois Tobío e con Plácido Castro e que se publica en 1949. Mais despois retoma o traballo e constitúese, no 1952, o Padroado da Cultura Galega en México, que puxo en marcha o programa radiofónico Hora de Galicia ou a revista Vieiros. Desa época tamén é o comezo da relación epistolar con Francisco del Riego. Que papel xogou ese contacto? Son curiosas as cartas nas que ambos se poñen de acordo na necesidade de unificar criterios lingüísticos se se aspira a que o galego se converta e lingua vehicular. E tamén na esixencia de saír da linguaxe literaria, de introducir o galego noutros campos como o dereito. Mais como se relaciona el co "culturalismo" de Galaxia? Nas cartas que eu coñezo, Del Riego e Florencio falan sobre todo da lingua e do seu futuro. El dá opinións e pídeas, quere saber como se recibe Vieiros na Galiza. Mais non se ve un intercambio de consignas nin moito menos, semella que a actividade de uns e outros vai por vías diferentes Vostede sempre subliña que Florencio era unha figura de consenso, que lograba que as disensións entre os diferentes grupos políticos non fosen a maiores. Si, e esa capacidade permitiu unir esforzos e superar desavinzas para poñer en marcha, por exemplo, o Padroado da Cultura Galega. Sempre estiveron presentes os problemas que viñan do exilio interior, de esa loita culturalista que se pretendía facer desde o grupo Galaxia, mais con altos e baixos, conseguiu eses consensos. Cando se organiza o primeiro Día das Letras Galegas, en 1963, el fíxose correspondente, dalgunha maneira, de Galaxia en México, pola súa teima en honrar a figura de Rosalía. Iso coincide coa fundación da UPG e a afiliación de Luís Soto ao novo partido. E aí créanse tensións que el tratou de sobrepasar pero que debeu constituír un período duro para el. Hai cartas moi interesantes en que se pode ver esa vontade de superar as divisións, mais o contexto era o que era, e había cuestións que procedían xa da fin da guerra. Dá a sensación de que Delgado Gurriarán foi unha figura arrastrada pola Historia, que o seu labor de poeta, que debía ser a súa vocación principal, quedou fanada polos acontecementos que sobreviñeron e cos que el se comprometeu por convicción cívica. Eu teño esa mesma sensación. Talvez tamén porque a inspiración lle viña de moitas partes diferentes: a liña animista dos primeiros poemas, o cromatismo estacional de Valdeorras, o compromiso coa lingua, a crítica social e o combate político, a cultura mexicana... Se se agrupa, fai un todo moi interesante, pero é certo que se realiza dunha maneira moi fragmentaria. Quizais tamén porque as circunstancias persoais nas que se viu envolto non foron fáiles, tivo que facer de todo para sobrevivir. É que os escenarios íanlle cambiando a cada pouco! Foi facendo na medida en que boamente podía, mais non podemos esquecer que, ademais, tiña cinco fillos. A vida non llo puxo fácil. Delgado Gurriarán terá unha maior presenza na Historia e na Historia da Literatura despois deste Día das Letras? Eu creo que os vimbios están tecidos para que se coñeza máis e espero que a súa obra sexa estudada en profundidade. Esa é a miña esperanza, porque creo que esa obra ten aínda moito que ofrecer á literatura galega.