Pilar Pallarés: Poesía, música e misterio

—Os gatos de Unha boa gatucada comparten ou compartiron vida con vostede. Como xurdiu este libro? Levo moitos anos tendo gatos na casa e tamén ocupándome de gatos da rúa. Tiña escrito dous contos baseados en historias reais (auto-ficción gatuna, diríamos), un deles concibido especialmente para un neno concreto, sobriño de Cesáreo Sánchez Iglesias. E andaba ás voltas cunha odisea complexa, a de un dos gatos que tivemos no meu instituto. Coa odisea ten tamén a ver unha sobriña coruñesa de Antón Avilés de Taramancos. Un lío que deu nun conto demasiado denso e pouco infantil. Decidín refacelo e, en lugar diso e sen pensalo, comezaron a nacer os poemas, en enxurrada. —É o seu único libro infantil e leva ilustracións de Gaila González, que é unha nena, e de Ana Pillado, a súa nai. Como foi o traballo con elas? Sempre pensei en lle pedir a Ana que fose a autora das ilustracións, xa que gosto moito do seu traballo. Fixo uns collages magníficos, mais ela non estaba conforme cos seus deseños de gatos, que fixo Gaila, adolescente agora e nena entón, pois os poemas son de outono de 2019 e as ilustracións duns meses antes da pandemia. O libriño ten tamén a ver co "fío de prata" (en palabras de Ana) que nos une a familia Pillado e a min. Ana e Gaila son neta e bisneta de Francisco Pillado Rivadulla, pai de Pancho Pillado e director de La Voz de Galicia, ao que eu coñecín xa xubilado. Teño contado moitas veces que asistía ás tertulias na súa casa e que dunha encerrona para lle eu ler os meus poemas adolescentes a Luís Seoane xurdiu todo. Paco foi o responsábel da publicación do meu primeiro libro, de que enviase Sétima soidade ao Premio Esquío, de me levar ás tertulias na casa dos Dieste, de coñecer a Díaz Pardo e Mimina, de coñecer de primeira man mil historias do exilio con algúns deles ou con Arturo Cuadrado e Lorenzo Varela como protagonistas. —A historia da gatucada está contada desde o punto de vista de Leo, que aspira a macho alfa pero teno difícil. En que sentido quixo describir o mundo dos gatos para humanos que non o coñecen? Eu teño agora na casa un Leo, mais en realidade o carácter e as falcatruadas do Leo ficticio son en gran medida as do gato da foto da lapela, Madiba. As súas competicións de macho alfa coa que manda na casa, a gata vella que procede do monte, son as que no mundo real tiña con outra gata miña. Cando conviven un macho dominante e unha femia que tamén o é, vén sendo sempre ela a que gaña... Si, algo diso quería que entendesen o neno causante de todo e aqueles que lean os poemas. Tamén que non hai un gato igual a outro, que non se parecen en case nada aos cans, que son quen escolle e quen decide, que moitas veces acabamos exercendo de asistentes deles.... E que viven a vida como xogo, medio en serio e medio en broma, tal como os nenos fan e como acabamos por non sabermos facer os adultos. —Formalmente son poemas diferentes aos dos seus poemarios anteriores. Non só porque a linguaxe se adapta a crianzas, senón pola métrica. Apetecíalle que fose así? Nada nos poemas foi calculado, mais subxace a convicción de que a poesía é música e misterio. Eu son aínda a nena leitora fascinada pola musicalidade dos poemas e por palabras que moitas veces non entendía, que eran un enigma. Quizais por iso hai na Gatucada termos e referencias, moitas literarias e musicais, que nenos e nenas quizais teñan que descifrar. O máis interesante para min foi que ao facer os poemas foi agromando un idioma que en gran medida é o da miña infancia, con modismos e expresións que xa eu non entendía enteiramente. Sabía o que querían dicer os adultos cando alcumaban un neno de sarillo ou revello, mais vagamente. É o que lle pasa a Leo coas cousas que lle di Ofelia, a gata vella. Hai bastante de homenaxe á fala da miña nai e das viciñas de infancia de Culleredo. —Cada gato ten os seus gustos. Romi, por exemplo, é unha gata musical. Como é cada unha das gatas e como tenta Leo atraelas para ser o rei? Romi, a gata musical, existiu. Era unha gatiña que morreu nova, xoguetona e nervosa. Mais ficaba estática, só coas orellas en acción, escoitando o último disco de Bowie e a Vetusta Morla. Tamén houbo unha siamesa chamada Maga, mais a do libro parécese máis a unha das miñas gatas actuais, pilla pero inocente. As relacións entre gatos que conviven son relacións de poder e a desaparición dun deles ou a chegada dun novo altera completamente os equilibrios. Ao cabo, son bastante semellantes ás dos humanos. No que máis se parece a humana do libro á autora real é na falta de paciencia e en andaren as dúas decote a rosmar. —Non publicara outro libro desde Tempo fósil, a obra coa que gañou o Premio Nacional de Poesía. Como viviu todo o que implica gañar este premio? Os meses posteriores ao Premio Nacional foron unha tolice. A min "salvoume" de que esa exposición pública se prolongase moito no tempo a pandemia. O que máis sinto é que prexudicou a difusión e as vendas da excelente tradución ao español que Gonzalo Hermo tiña feito para Marisma, a editorial de Míriam Reyes, antes do Premio Nacional. Quizais o máis fermoso foi a alegría e o orgullo dos meus viciños de Culleredo e do bairro do Peruleiro, no que levo moito tempo. Fíxome moita graza un artigo de Luís Pousa na Voz, "Un Premio Nacional para Peruleiro", que recolle esa fachenda popular. Tamén noto que o premio me abriu portas fóra e que hai bastante coñecemento e gosto pola poesía galega entre poetas noutras linguas do Estado. —En Tempo fósil había unha casa derrubada ao pouco de ser construída. E a relación dos adultos con esa casa era diferente da dos nenos. En que sentido? Para os adultos obrar a casa tiña moito de fundación. Era pasar dunha casa alugada, moi humilde, sen baño, a outra moito máis confortábel e poboada de cousas non estritamente necesarias. Estou a pensar agora que é a plasmación do mesmo soño que levou a moitos pais que case non tiñan ido á escola a teimaren en dar aos fillos estudos, en os armaren para a vida fóra do círculo familiar e dos límites da clase social. É o que vexo aínda nos africanos que viven entre nós. Para os nenos foi, en troca, o primeiro exilio, a expulsión do paraíso de infancia, dun lugar onde todo se compartía cos viciños a unha especie de far west. —A casa representa, en Tempo Fósil, o soño fundador dunha vida mellor das clases populares… En realidade, a destrución dunha casa non amada non debería, en termos lóxicos, doer tanto. Descubrinme inventariando os seres do mundo vexetal que vivían no xardín e na horta e angustiada polo destino dos ósos dos animais da casa. Foi a propia escrita a que me revelou que me doían a destrución do soño fundador dos pais, a irrelevancia para o poder dos proxectos vitais das clases populares. En Tempo fósil non hai rexeneración. Hai cascallo, ósos de animais, unha tribo extinta asfixiada no inmenso cadaleito do terraplén. Hai a imposibilidade de deixarmos algo tras nós, porque non hai tempo. Xamais haberá nenos furando na terra na procura de fragmentos de louza. Non hai tesouro porque non hai lugar. E non hai tempo sen lugar. Só hai ósos berrando. —Hai estratos, en Tempo Fósil, na dor provocada pola perda da casa. Que estratos de dor son eses que se albiscan neste libro? Boa parte dos poemas foron escritos en 2015. No outono-inverno estaba a recuperarme dunha caída, cunha escaiola e vendo un e outro día imaxes de sirios tentando entrar en Europa. Teño moitas fotos gardadas. Pensaba tamén nos palestinos que aínda gardan as chaves de casas que seguramente xa nin existen. Claro que hai estratos de dor! É máis duro ter casas, hortas e animais reducidos a cascallo, desintegrados, que asolagados por un encoro; é irrelevante a perda dunha casa cando se perden tamén vidas, dignidade, posibilidades de futuro. É pior a destrución dunha casa pola guerra, a expulsión dun país. —En Tempo fósil hai, talvez, unha tentativa de que a palabra salve da destrución. Como se relaciona, nese sentido, Tempo fósil coa palabra? Esa é unha das miñas obsesións. Víngome da morte facendo que animais que quixen e que xa non están fiquen, ao menos por un tempo, na palabra. No inventario do poema final da Gatucada figuran moitos gatos xa mortos á par doutros que aínda viven. Quero situalos no mesmo plano. Mais a palabra que preserva e salva pode tamén distorsionar embelecendo, mistificar e pór veos á verdade. En Tempo fósil figura un poema concreto no que o suxeito lírico se "sobrepón" (ou arrepón, talvez) ao hendecasílabo. Ten a ver cunha tendencia miña contra a que me rebelo e que moitas veces me impide escreber. O fundo está na forma, e moitas veces é preciso un ritmo quebrado, con arestas. A beleza engana. —O paso do tempo, e a vida e a morte e os procesos de destrución e reconstrución estaban xa moi presentes no Livro das devoracións. Muda o tratamento deste tema en Tempo fósil? En Tempo fósil hai unha desolación que no Livro das devoracións é só aparente, cunha fase inicial (que parte do libro anterior, Sétima soidade) de enfrontamento ao baleiro e mesmo de ataraxia e un movemento de avalo, de retorno e reconstrución. Quizais o quid da cuestión estea en que acredito máis na capacidade individual de rexeneración (iso de que somos máis fortes do que pensamos) que na colectiva. En Tempo fósil o eu está case ausente ou é, en todo caso, un eu primario, anterior á individuación, fusionado coa tribo familiar e co lugar, ou até cun tempo. Creo na capacidade de rexeneración do eu; son pesimista e até nihilista, a respeito da especie e do tempo histórico. —Hai animais, e en especial gatos, en varias das súas obras. Por que aparecen tanto os animais? Teño desde cativa unha relación intensa cos animais. Enténdoos e enténdenme. Algunhas persoas somos así, e é un privilexio. Eu síntome parte dun mundo compartido con seres vivos diversos, nin máis nin menos importantes ca min. Sempre digo que non me interesaría estar aquí se neste planeta houbese só seres humanos. É máis, confío en que cando a destrución sexa irreversíbel haxa unha posibilidade de rexeneración para as outras especies, xa sen nós. —Entre lusco e fusco é un libro diferente dos demais, doutro tempo. Que ten que ver con Francisco Pillado ou con Celso Emilio Ferreiro? Xa contei antes que foi Paco Pillado o responsábel da súa publicación. "Obrigoume" a ler os meus poemas de adolescencia a Luís Seoane e este, entusiasta e xeneroso como a forza da natureza que era, comprometeume a organizar un libro con eles para que o publicase Ediciós do Castro. Morreu a noite anterior á homenaxe a Lorenzo Varela no Ateneo da Coruña, na que eu tiña que ler poemas deste (foi a miña primeira intervención nun acto público) e entregarlle o libro. Foron a súa viúva, Maruxa, e Díaz Pardo os que logo se ocuparon de todo. Xa teño contado tamén que Seoane decidiu que incluíse en Entre lusco e fusco os meus poemas en español, o idioma en que comecei a escreber na adolescencia viguesa. En moitos deles hai unha influencia inmensa de Neruda. A descuberta de Celso Emilio foi algo posterior. Marcoume moito Longa noite de pedra, como a tantos, e hai tamén moitos ecos de Antón Tovar, que merece ser máis valorado. Relendo ultimamente a Miguel Hernández e a Vallejo fun consciente tamén dunha pegada intensa. Moitos leitores relaciónanos coas Canciós do lusco fusco de Manuel María, mais non o tiña lido aínda. De Manuel impactoume coñecelo en persoa e admiro sobre todo os seus primeiros poemarios, de xinea existencialista, e os das últimas décadas. —Tamén Sétima soidade é doutro tempo, dos 80. Que diría que gañou a súa poesía desde entón? De que modo o enfoque social da poesía deste tempo segue a estar presente, pero doutra maneira? O "enfoque social" dunha parte de Entre lusco e fusco está enteiramente ausente de Sétima soidade e até do Livro das devoracións. En Leopardo son subxace aos poemas amorosos da terceira sección, que xorden das barreiras e fronteiras que condicionan a experiencia amorosa entre persoas de diferentes continentes e culturas. De Tempo fósil teñen dito algúns críticos e leitores (a primeira Eva Veiga) que é un libro político. Hai unha especie de convención que di que a poesía galega abandonou durante unhas décadas o compromiso, mais compromiso é a escrita non androcéntrica de moitas poetas, cun protagonismo e unha radicalidade ben evidentes. Ademais sería interesante recompilar os poemas comprometidos que ás veces por encargo e como homenaxe ou reivindicación de certas causas fomos escrebendo moitos ao longo deste tempo. —Gañara o premio de poesía O Facho en 1979. Tamén gañou os premios Esquío e da Crítica galega e española. Son moi importantes os premios ou non tanto? O Premio de Poesía Nova O Facho concedíase a un poema. Eu leveino polo que logo ía fechar Sétima soidade e tiven o honor de formar parte do xuri que premiou un poema de Lois Pereiro. Deume seguridade ou tivo transcendencia? Dábame moita máis confianza en min mesma a aprobación de Paco Pillado, Seoane e Dieste. Os premios son algo externo a min desde hai moito tempo. Recoñezo que para moitos poetas son unha das poucas maneiras de se daren a coñecer ou de publicaren. En realidade teño máis experiencia como xuri e presumo de formar parte dos que premiaron libros de Marilar Aleixandre, Estíbaliz Espinosa, Lorena Conde, Marica Campo ou o xovencísimo Fernán Vello de Memorial de brancura. —Dixo que lle descubrira o país Moncho Valcarce, o cura de Sésamo. En que sentido? Moncho Valcarce descubriulle a unha rapaza adolescente educada en español por pais galegofalantes un país, unha lingua, o orgullo de pertencer ás clases populares, algo que é fundamental en min. Eu son nacionalista antiidentitaria e por consciencia de clase e quizais el estea na xénese desa maneira de entender o nacionalismo. —Tamén considera Carvalho Calero o seu mestre. Por que? Carvalho Calero: outro privilexio, o de ser primeiro alumna del no derradeiro ano en que impartiu aulas e logo poder compartir labores culturais nas súas derradeiras décadas de vida. Carvalho é a sabedoría e a dedicación postas ao servizo dun país e dunha lingua, o antiegotismo, a coherencia, a lealdade, o entusiasmo; a resistencia fronte a cárceres, ditaduras, ocultamentos e traizóns de antigos compañeiros. A nosa historiografía literaria, os estudos lingüísticos, o ensaio literario non se poderían entender sen el. E é un marabilloso poeta, un narrador e un dramaturgo esenciais.