Miguel Anxo Seixas: "Castelao era un político, fronte a outros que eran uns intelectuais"

A biografía é resultado dunha tese doutoral pero a súa primeira idea xa fora facer unha biografía… Como xorde unha da outra? Eu estaba dedicando o meu tempo a facer unha biografía que penso que era unha débeda que tiñamos con Castelao: unha biografía integral. Pero polo camiño a Universidade de Santiago concedeu unha sorte de "amnistía" aos doutorandos que deixaran de pagar a matrícula. Se pagabas, cumprindo uns requisitos, podías continuar a tese sen ter que volver empezar: volver facer os cursos de doutoramento, etc. Acollinme a esta excepcionalidade e así acabei a tese. E esa tese converteuse despois nunha biografía en tres tomos editada por Galaxia… Unha vez que teño a tese presentada lévolla a Galaxia porque penso que o máis importante é que este traballo chegue á cidadanía. En Galaxia dinme que se comprometen a sacala en tres anos e entón entra tamén o Consorcio de Santiago. Mais como a investigación está permanentemente actualizándose o que fixen foi engadir cousas novas. Polo que a biografía non é a tese reducida, senón a tese ampliada, que é o contrario do que adoita facerse. Fun actualizando cousas mesmo xa cando estabamos coas probas de impresión. A investigación queda atrasada enseguida, así que o obxectivo era que chegase canto antes á cidadanía e o máis actualizada posible. "Son consciente de que acabei escribindo unha Historia da Galiza a partir de Castelao. Pero penso que está ben así". Non é habitual na actualidade publicar biografías tan longas -só o terceiro tomo ten 1.500 páxinas- nin teses tan longas, nin mesmo ensaios históricos nos que o peso da interpretación sexa tan pequeno respecto á exposición dos datos. Por que decidiu facela así? Agora as teses son máis curtas, si, pero cando fas unha biografía para que chegue á cidadanía ti decides, co teu editor, que facer. Eu pensaba na maioría dos potenciais lectores. Escribía pensando, por exemplo, en miña nai, a quen lle secuestraron información e a enganaron. Por iso o que eu quería era dar a máxima información que puidese, explicándoo todo, sen dar por sabido nada. Por iso todo o que escribo está situado, contextualizado. E porque para valorar realmente o esforzo de moitas persoas hai que saber dimensionalo. Non se calibra ben o tamaño dunha dorna se non se coñece a inmensidade do mar. Son consciente de que acabei escribindo unha Historia da Galiza a partir de Castelao. Pero penso que está ben así. É como se unha cámara abrise o campo de todo o que acontece para explicar cal era o ambiente. E iso ten moito de latoso á hora de buscar datos… De feito é todo produto dunha recolla de material na que traballou durante décadas. Cales foron as fontes principais? Hai materiais de fontes moi diversas. Alguén chámate un día e diche que ten unha carta que podería ser de Castelao, e ti vas alí e compróbalo. Outro día chámante dicindo que teñen un debuxo de Castelao e fas o mesmo. Hai moitas cousas que están en coleccións privadas. E logo a prensa foi unha fonte moi importante. Fas buscas na Galiciana e atopas miles de entradas que tes que ir peneirando. Foi moi relevante tamén o epistolario. Alguén di algo nunha carta que lle manda a Castelao ou cita a Castelao nunha carta que lle envía a outra persoa. E así vas tirando do fío. A cultura galega está moi ciscada. Hai unha cultura pública e outra en mans privadas… O epistolario deume moitas pistas, moitos datos que logo hai que comprobar. E todo isto leva moitos anos… Miguel Anxo Seixas presenta a biografía "máis completa" de Castelao Dicía nunha entrevista anterior que para vostede facer esta biografía tamén era un xeito de opoñerse ao fascismo… O franquismo impúxonos unha historia que é a dos vencedores. Rescatar a historia das persoas que foron asasinadas, torturadas, etc., é unha maneira de reivindicalas. Son persoas que perderon contra as armas pero que non perderon o seu proxecto republicano, galeguista, socialista… o que sexa. Recuperar a súa memoria é un xeito de rescatalas da barbarie que as tivo ocultadas. Para min esta biografía sobre Castelao é, nese sentido, un acto de xustiza. Ademais, ponse o nome de Castelao a institutos, a prazas, a monumentos, a unhas medallas… Pero creo que máis alá deses recoñecementos hai que rescatar a grandeza de Castelao en canto a compromiso ético. Para entender por que actuaba así. É coñecido como debuxante, como escritor ou como político porque sae nos libros. Pero é un Castelao esgallado: unha persoa escribe un libro sobre o Castelao debuxante, outro sobre o Castelao político, outra sobre Castelao en Cuba, outra sobre Castelao en Bos Aires… Pero estaba todo moi parcelado e faltaban cousas. Eu quería chegar ao total, xuntar todo, a partir de todas as achegas que coñezo, e hai case 5.000 entradas na bibliografía. Era como un naufraxio do que rescatar os restos para reconstruír o barco. Ademais, con Castelao é especialmente complicado porque estivo en moitos países e en todos os lados deixou algo. Unha busca xeograficamente moi ampla e custosa en termos de tempo e tamén de diñeiro. Hoxe temos internet e iso axuda moito, polo que tampouco me estraña que ninguén antes se aventurase desta maneira. Castelao converteuse nun mito e, como tal, está subido nun pedestal. Dalgún modo iso limitaba o seu traballo? Eu o que fixen precisamente foi baixar a estatua do pedestal. Porque unha vez que pos todo no seu contexto, como explicaba antes, que contas un Castelao próximo, é cando se comprende realmente a súa grandeza. E iso non fai falta que o explique eu, porque xa se ve ao entender os seus actos no seu contexto. Cando está alá arriba a estatua, os defectos non se ven. Pero Castelao ía a unha escola na que tería que falar castelán, como tería que falar castelán seguramente para achegarse á que sería a súa muller, Virxinia Pereira. Unha vez que o humanizas é o propio lector quen se decata de todo. E tamén hai que ter en conta como vai evolucionando, como vai mudando de idea nalgunhas cousas, coma calquera persoa, segundo o contexto e o tempo. Como mudou a súa propia percepción de Castelao a súa investigación? Máis que contradicir unha análise previa, da que non partín, a investigación axudoume a estabelecer conexións. Por exemplo, a ser máis consciente da relación entre escrita e artes gráficas. Hai un debuxo no que xa está o que será Os vellos non deben de namorarse. Unha idea que atopas xa nun debuxo e moitos outros detalles que axudan a explicar a súa obra. De moitas cousas que veñen despois xa había unha semente, mentres que outras non acaban por agromar… Todo na vida é relacional e coñecer as conexións axuda a ter unha visión de conxunto. E aínda nos quedan moitas cousas por saber. Por exemplo, hai unha acuarela que fixo en Bos Aires na que poden verse nove gatos pendurados dunhas árbores. Aínda é hoxe o día que non sei o que significa. "Con todos os defectos que se lle poidan atopar, o que é incuestionábel é a súa grandeza, o seu compromiso ético. Por iso a cidadanía o considera un símbolo" Tamén comentou que había versións parciais e intereseiras de Castelao. E non só a dada polo franquismo. Todo o que temos pode ser usado. E eu entendo que cadaquén colla de Castelao a parte da que pode tirar máis proveito. A cuestión é sermos conscientes do que iso está a pasar e xa está. Pero o que xa non está ben é manipulalo, cambiar o que dixo. Mais, con todos os defectos que se lle poidan atopar, o que é incuestionábel é a súa grandeza, o seu compromiso ético. Por iso a cidadanía o considera un símbolo. Se preguntas á cidadanía cal é o símbolo da Galiza, diranche Castelao ou Rosalía de Castro. O pobo concedeu a ambos un posto indiscutíbel. Por iso ambos están no Panteón dos Galegos Ilustres e por iso son dúas figuras que suscitan unanimidade, porque o seu comportamento ético foi irreprochábel. Castelao conectou moi ben co pobo. Por que o define como nacionalista integrador? A dereita tende a dicir que Castelao é de todos, non só dos nacionalistas. Mesmo unha vez dixeran que non fora nacionalista. Que digan o que queiran. Só hai que lelo. Era un nacionalista integrador porque era consciente de que os poucos recursos do Partido Galeguista non eran suficientes para conseguir un Estatuto, polo que precisaba a Izquierda Republicana, a Azaña, a Casares Quiroga… A situación aquí non era como en Catalunya ou no País Vasco. O nacionalismo xa esgallara en 1921. Porque había unha parte do norte que era laica, federalista e republicana e unha parte do sur que era conservadora, católica, tradicionalista… E el pensaría: teño un carro con dúas rodas. Que fago, renuncio a unha roda? El sabe que precisa un partido interclasista, que integre a federalistas republicanos e a católicos conservadores… Mais non sempre a esquerda republicana o entendeu tampouco. Non, pero el sabía que tiña que contar coa esquerda porque do lado da dereita española non había nada, non tiña en quen apoiarse. E el era un político, fronte a outros que eran uns intelectuais. El sabía que o seu obxectivo prioritario era o Estatuto e que para iso debía pactar. E para iso había xente que era demócrata, republicana e progresista. Tiña que sumar. E ademais tiña moita forza para convencer. Mais nunca se equivocou? É que hai que poñerse no contexto. Non tiñan nada. No partido eran poucos, eles eran xente que tiña os seus traballos e que as fins de semana ían dar mitins, non tiñan un gran medio de comunicación ao seu favor… Eran David contra Goliat. O único empresario que lles axudou foi de Mondariz, non tiñan nin equipo porque tiñan un só liberado… E os outros tiñan os púlpitos de todas as parroquias do país. O desequilibrio de forzas era enorme. "O galeguismo, despois de 1950, fixo unha aposta cultural. Educar a xente, instruíla intelectualmente para, unha vez chegada a democracia, avanzar politicamente. Non había unha figura política que representase a continuidade do galeguismo". Por que seguía a ser incómodo na Transición? O galeguismo, despois de 1950, fixo unha aposta cultural. Educar a xente, instruíla intelectualmente para, unha vez chegada a democracia, avanzar politicamente. Non había unha figura política que representase a continuidade do galeguismo, non había un Partido Galeguista que tivese resistido na clandestinidade… Por iso, cando en 1975 houbo que posicionarse, como o fixeron os vascos ou os cataláns, aquí non quedaba ninguén. En América estaba Antón Alonso Ríos, que era o último representante do Consello da Galiza, pero estaba moi maior e enfermo. A Galiza non tiña quen lle valese, como os cataláns tiñan a Tarradellas, que estaba na miseria naquel momento, pero que todo o mundo tiña claro que era o representante. Aquí non había ninguén que representase a lexitimidade republicana. E no interior o que había era o proxecto cultural de Galaxia. Despois veu o Estatuto da aldraxe, as manifestacións… Castelao volve, pero morto, cando a Galiza xa ten un Goberno e un Parlamento. De feito a UPG, que era moi minoritaria e tiña unha postura moi de máximos, oponse. O único nacionalista que había no Parlamento era Camilo Nogueira, pois os outros negáranse a xurar a Constitución. Esa era a situación. A UPG reivindicaba a Castelao pero quería a súa volta noutra Galiza. Vostede escribiu que o PC tentou "usufrutualo"... É o que explicaba antes e a min non me estraña. Castelao era, primeiro, un demócrata que defendía a xente humilde e traballadora. Por iso non hai un partido que non teña usado un debuxo del nunha manifestación, por iso van todos homenaxealo ao Panteón dos Galegos Ilustres -ben, Vox non-, aínda que vaian separados e a distintas horas.... Porque é un precursor como demócrata, como defensor das clases populares… A súa memoria é apagada en Galiza polos vencedores mais, que pasaba en América? Porque só unha pequena parte dos galegos emigrados pertencían a institucións galeguistas. Para que se difunda a información hai que facer moita pedagoxía. Os vencedores repetían constantemente unhas imaxes que se tornaban moi difíciles de cuestionar. E a comunidade galega estaba desvalida intelectualmente: sabían ler e escribir ou, moitas veces, nin iso. Chegaban e facíanlles sentir vergoña de falar galego… Despois podían ir ao Centro Galego e descubrir cousas que lles gustaban, pero traballaban moitísimo e non tiñan tempo para instruírse, para ler… Non era unha comunidade intelectual, aínda que no aspecto emotivo se identificasen facilmente con Galiza. A xente ía ao Centro Galego porque era un hospital e, de vez en cando, podían ir a un mitin. Pero a situación era moi difícil. Saberían que Castelao fora importante porque había actos en homenaxe súa… "Castelao actuaba como aglutinador pero, unha vez morto, iso desaparece. O único que quizais podería manterse como referente era Luís Seoane, pero prefería os seus proxectos culturais, que eran importantísimos". A súa morte, escribe vostede tamén nas últimas páxinas do libro, non conduciu a un proxecto político común dos galeguistas. Houbo oportunidades políticas perdidas nese aspecto ou o cisma entre galeguistas era completamente insalvábel? Castelao actuaba como aglutinador pero, unha vez morto, iso desaparece. O único que quizais podería manterse como referente era Luís Seoane, pero prefería os seus proxectos culturais, que eran importantísimos. Do Consello da Galiza, como dixen, só quedaba Antón Alonso Ríos, que morre a primeiros dos 80. Ademais América quedaba lonxe, aquí estaba Galaxia que era unha editorial pequena nun país no que se lía pouco e menos en galego… Non houbo a comuñón dun só proxecto. E iso fixo perder forza. Era, explica no libro, un país rural, sen memoria histórica, sen sociedade civil, sen unha burguesía autóctona, sen un mercado cultural autónomo… Para entender iso só hai que pensar como están as cousas agora. Cantos intelectuais viven do seu traballo? Dirán que Manolo Rivas, por exemplo, pero Manolo Rivas escribe en El País… Se esta é a situación agora, naquel momento era aínda peor. Vostede escribiu unha grande obra pero, aínda así, non é fácil que se lea. Eu xa fixen o meu relato e agora estaría ben que se fixese unha película, unha banda deseñada… Todo o que poida axudar a divulgar a figura de Castelao. Porque o importante é que chegue á cidadanía. Mais para apoiar proxectos culturais polo menos hai que compralos, telos na casa. Eu tamén teño libros en lista de espera, por suposto… Miguel Anxo Seixas: "Rosalía e Castelao son as figuras máis valentes que tivo a Galiza"