Mercedes V. Saavedra. Arquiveira da máscara

—A relación súa coa fotografía e mesmo co cine vén xa dunhas raíces familiares. Antigamente meu avó foi socio do primeiro cine que houbo en Sarria, o Cine Salón, que era de tres familiares, e despois pasou a ser Cine Barbagelata. En xeral todos tiñan intereses na imaxe: meu bisavó tiña cámara de fotos, que lla regalara o seu tío Matías López, e desde entón todos na familia manexaron cámara. E estamos falando dunha estirpe que arrinca no século XIX. O único que foi profesional de todos eles foi o meu tío Avari (Antonio Vázquez Rivas), que chegou a ter estudio aquí na casa. —Antes de comezar a entrevista, Mercedes paséanos polos baixos da casa, que tamén é comercio (Moreno), nun percorrido pola historia familiar e en particular pola do seu tío, do que penduran en moitas paredes e estantes pinturas de diferentes etapas da súa vida, antes e despois de voltar de Venezuela onde viviu varias décadas. Avari foi un pintor de importancia, pero tamén foi quen a adentrou na fotografía xa con máis dedicación? El marchara a Venezuela nos 50 e voltou nos 80. Mentres arranxaba os baixos da casa para montar un estudio-academia de pintura, viviu aquí tamén, e neses dous anos pasámolo de marabilla cun laboratorio analóxico que montamos xuntos no faiado. —Vostede tiña xa máis de 30 anos, empezou serodiamente. Xa viña facendo fotografía, pero aí foi o salto e entrei xa de cabeza. Avari insistíame moito en que a fotografía non era un asunto técnico, que o importante era captar o momento, ter algo que contar. O que debe quedar é a narración. O que tes é que deixar unha historia, dicíame, e foi así que empecei cos mosteiros e despois pasei ás máscaras, ás series de mulleres... —En que momento son as máscaras, os disfraces, o centro da súa atención? Na miña casa sempre houbo moito interese no tema, e xa hai fotografías feitas na familia onde están en grupo vestidos con máscara. O propio Avari pintábase e tirábase fotos a si mesmo con esas vestimentas. Pero a atención ao Entroido tradicional comeza cando estou centrada en fotografar os mosteiros e voume atopando a xente. Daquela comecei a prestar atención ás persoas antes que aos edificios. Empezáronme a contar cousas, pasei a facer guías e arrincou a procura das máscaras tradicionais cunha atención que xa me centrou por completo. Ao comezo non o traballei pensando en expoñelo, senón en gardar memoria, pero co tempo, especialmente coa chegada da imaxe dixital, porque o revelado analóxico era moito máis complexo, xa foi un sen parar, até ser mesmo unha loucura [ri]. —Así como a súa serie expositiva Mulleres é en branco e negro, practicamente todo o relativo ás máscaras e o Entroido foi xa a cor. Polo xeral si, e nas exposicións hai variedade: hai unha de mulleres no rural e da raia que é en branco e negro e outras que mesturan branco e negro e cor. De máscaras teño basicamente dúas exposicións: unha viaxe polo mundo das máscaras, que son da Galiza e Portugal e outra que percorre a máscara ibérica, e tamén hai de León, Asturias, Euskadi, Zamora, Estremadura, algunhas de Castela... —O referente nas mulleres fotógrafas na materia é Cristina García Rodero, vostede nota algunha situación especial cando aborda o seu traballo? Aínda nestes días estabamos traballando e chegou un grupo de mozas e dixeron "que nos saque o fotógrafo", e estaba eu alí e pasaron de min. É triste pero aínda non se asocia á normalidade a muller fotografando. Non é queixa, porque en xeral son ben aceptada quizais tamén porque levo moitos anos. —Aínda que xeograficamente é moi amplo, o seu traballo presta atención especial á raia. Tamén é porque estou indo constantemente alí. Pasei moito tempo en Pitões das Júnias (Montalegre), onde fun moi ben acollida e traballei moi a fondo o territorio. Pertenzo ademais á Academia Ibérica da Máscara, onde exerzo de secretaria dos órganos sociais, e trato de facer una correspondencia eficaz enviando información. Aí son a única muller entre homes. —Que é a Academia Ibérica de Máscara? Fundouse en Portugal en 2007, e realiza actividades de valorización da máscara e os seus rituais festivos, axuda e colabora na recuperación e a difusión. Temos centro en Bragança nun local pequeniño perto do castelo, onde facemos reunións e tentamos a difusión da máscara, organizando, colaborando, expoñendo, debatendo, sobre esta realidade tradicional pero moi viva. —Despois de tanto tempo ocupándose de documentar eses rostros agochados, cal cre que é a esencia da utilización da máscara? Sempre existiron, veñen dun tempo moi afastado e no fondo son tótems que na súa utilización foron evolucionando, deformándose, como todo. Hai figuras que se repiten, pero hai que enmarcalas en rituais e que ademais se utilizan non só no tempo de Entroido que é como as asociamos actualmente. En Portugal hai un ciclo do Natal que é moi forte, e vai do 25 de decembro a Reis. Primeiramente eran rituais só de homes, representando o paso da mocidade á madurez, e agora empezan a aparecer mulleres porque na aldeas xa non queda xente que manteña as tradicións. É unha sorte de imperativo demográfico a admisión das mulleres, porque mesmo se denominaban festa dos rapaces. Eu, que acostumo a cear na Noiteboa coa familia, o 25 saio rapidamente e xa non volvo até o 28 porque alí son eses os días fortes da máscara. Pero non é só en Portugal que se usan fóra do Entroido. O Irrio dos peliqueiros de Castrocaldelas sae cando os Remedios e é unha máscara marabillosa que ten cuarto propio no Castelo de Castrocaldelas. Despois temos tamén nos Remedios o Meco e as Pampurrias na Ermida (Quiroga), e en León vin moitísimas máscaras nas procesións de Corpus. Antigamente as máscaras saían nas chamadas festas dos loucos que se facían dentro das igrexas e das catedrais... todo vén do fondo dos tempos porque non deixamos de ser unha fotocopia do pasado. —Existe renovación estética nas máscaras? Hai que pensar que durante moito tempo, despois da guerra, estiveron prohibidas. En Villanueva de Valrojo (Zamora) dicíanme: "Nós somos superviventes porque conseguimos manter as máscaras. Cando viñan os gardas liscábamos para ouro lado, ou metiámolas debaixo da cama e volvíamos saír". Iso significa que lle daban un valor importante a manter esa continuidade mesmo habendo prohibicións que podían supor un custo grave saltar. Pero todos consideraban imperativo ese esforzo. Aquí moitas deixaron de saír pero despois recuperáronse. A maioría fixérono ben, algunhas van mudando pero manténdose fieis á memoria orixinal. —E o Entroido tradicional como resiste fronte ao comercial? Non falo xa do turismo e a masificación. Resisten porque sempre hai un grupo que tira, e en cada aldea hai asociacións de veciños ou nalgúns casos grupos familiares que teiman. Por exemplo o Entroido Ribeirao en Santiago de Arriba (Chantada) arrincou cunha familia, que reúne amigos que a axudan, pero eles son os motores. En Matamá, entre Verín e Laza, tamén é unha familia. E despois están grandes grupos motivados e moi ben organizados, que sempre se nutren dun caudal de xente que queren ser peliqueiros ou cigarróns e iso mantense. —Consérvanse moitas pezas antigas en uso? Moitas xa non, pero estanse recuperando baseándose en fotografías antigas, outras aparecían pero estaban deterioradas polo caruncho e non pagaba a pena a restauración. Pero en canto algo se atopa axiña soben as fotos a internet como dicindo, "aquí estaba esta en Cualedro, ou tal outro lugar". Iso é moi bo porque o interese é crecente. —Hai un orgullo por ese segredo case tribal mantido. Hoxe mesmo, un amigo dicíame, "seguro que esa muller non coñece os felos de Feás, en Boborás"... Pois si coñezo e fun a Boborás porque me avisaron cando se recuperaron. Sempre é un mecanismo parecido: alguén que insiste e ao seu redor crece o interese. Alá vou en canto me avisan. —E todo ese inmenso fondo fotográfico, que vostede socializa con exposicións alí onde a chaman ou subíndoas ás súas redes sociais, sistematízao? Gústame contar historias arredor de todas esas imaxes, e teño todo o material organizado polo miúdo. Tamén porque hai que preparar as exposicións. Agora mesmo vou ter varias simultáneas, en Marín, despois nun festival en Mogadouro-Bemposta e outra en Valdesoto-Asturias. —O seu nome en relación á fotografía documental do Entroido é moi coñecido, pero vostede nunca alentou esa proxección pública. É que traballei en cousas moi diferentes e non me chegaba o tempo. Fixen compras para as tendas da familia moitos anos, e viaxei de seguido; tamén estiven na Xunta, en Servizos Sociais. Até que un día parei e dixen, "por aquí non sigo, quero todo o contrario", e recluínme en Pitões das Júnias, porque había un mosteiro de Santa María, que é do priorado de Oseira, e atopei tanta xente e tantas historias que me fascinaron, quizais porque me parecían dunha Galiza antiga. Hoxe é moi distinto, xa mudou nun lugar de vacacións, pero daquela había un grupo de mulleres marabillosas que me axudaron moitísimo e me fixeron cambiar a mentalidade de todo o que eu facía: saír do mundo, mudar do que viña. Pasei de tanta Italia e tanta Francia e díxenme: "Isto é o que me interesa". Non o desprezo, pero non quería aquel mundo de luxo e poderío. Elas fixéronme cambiar e todo llo teño que agradecer. —Coas institucións galegas non ten relación? Ningún contacto, non sei se lles preocupa, pero tamén pode ser que botei tanto tempo en Portugal que pasei desapercibida aquí. Esas cousas pasan, porque era coñecida por outros traballos. En Portugal botei moito tempo fotografando e recollendo contos e todo tipo de cousas. Máis alá da fotografía, anoto todo o que me van contando. Lembro ir cun fato de fotógrafos detrás das máscaras, e como eran moito máis novos ca min seguían á carreira e eu remataba sentada nunha cheminea cunha señora maior explicándome como fora evolucionando toda aquela vida. Anotaba nun caderniño, e así xuntei centos deles, creo que miles, cheos de lembranzas e reflexións. Algunhas historias súboas ás redes e pregúntanme por que as regalo desa maneira, e sempre digo que aquelas mulleres insistíanme en que todo o que temos debemos compartilo. Esa é frase principal delas, "para que imos gardar nada? As cousas son para dar". Eu, que estou nunha idade de paso, penso igual, que este é un momento de entregar. —Iso que di lémbrame o que me contaba do seu tío Avari. É moi parecido, porque foi o que me fixo ver a vida así e empezar a miña mudanza. —Hai moita elaboración da antropoloxía do Entroido, dos seus significados, dialoga con eses estudosos? Vou bastante por libre, aínda que estou acotío coa xente da asociación, que son todos moi eruditos e bos escritores de libros. Estou rodeada de sabios e abóndame. Agora vou a desfrutar das máscaras. —E tamén a elixiron para xuíza do Couto Mixto. É persoa ponte no territorio da Gallaecia. A realidade é que as impulsoras, no meu caso, foron as mulleres de Pitões. Tourem, está no que se chama camiño privilexiado, no Couto Mixto e nestes días faremos un encontro dos Entroidos da raia. Con tanta actividade valorárono e fixéronme esas homenaxe de nomearme xuíza do Couto. O mesmo que en Entrimo me fixeron Arraiana Maior tamén por ese contacto coas mulleres de Castro Leboreiro que fotografei moito, e de feito fixen tres exposicións, as mesmas penduradas, simultaneamente ás veces, en Melgaço e Entrimo. —Autodefiniuse nalgunha entrevista como "entroideira". Sono realmente, porque me gusta máis alá de facer as fotos. O outro día marchei a Xinzo á fariñada directamente, a encherme coa cámara apenas protexida. E volvemos a casa satisfeitas ambas as dúas, brancas de fariña. Iso é vivir o Entroido. —Hai ese triángulo Verín-Laza-Xinzo, na que se vive case como unha relixión que dura todo o ano. Para min está fenomenal, e adoro eses tres lugares, pero percorro todos os que están á volta, e vou a Matamá, e baixo despois a Maceda, e vou a Campobecerros, a Riós, a Viladervós, a Oímbra.... E fóra de Ourense hai Entroidos espectaculares: o oso de Salcedo, que coñecín cando preparaba as guías de Ribeira Sacra e da Pobra do Brollón. En 1999 faláronme "estes días sae o oso" e eu non sabía desa máscara que é marabillosa, do mellor que temos. Ou en Coristanco e Mazaricos o exército dos panos, que só sae cada cinco anos. E tamén me gustan moito unhas máscaras recuperadas en Samede (Paderne), perto de Betanzos, que saen despois do Entroido, como os de Malpica, que finalizan co enterro de Faustino que lle chaman. É un mundo extraordinario e diverso no que de paso fago un ronsel de amizades. E en Portugal as máis afastadas que atopei son en Gois perto de Coimbra, que teñen unhas máscaras feitas en cortiza. Agora teño especial paixón polas que se están recuperando no Courel que son unha marabilla e das que falei nunha revista, A Candea, que se mantivo viva en Forxán unha década. Esa é a constante que máis me gorenta: ver como a xente afonda na memoria dos antepasados e recupera a tradición, como fixeron tamén no Piornedo, nos Ancares. —Preparando a entrevista lembrei que a fotógrafa Susan Meiselas, cando a revolución de Nicaragua en 1979, fixo famosas unhas imaxes de enmascarados, nunha tradición que naquel momento viña obrigada pola clandestinidade. O anonimato da máscara hoxe que busca? Non é un disfrace, é unha vestimenta propia dunha tradición. Esa conservación pura da tradición é o que máis me preocupa. Son rituais que veñen do pasado, e aínda que con ollos actuais podan parecer novidosas nalgúns casos, estaban xa aí. Todas esas recuperacións que se están facendo teñen unha base ancestral, non hai dúbida, e agochan rituais e en moitos casos chamanismos. A xente nova adhírese porque ten un enorme gancho. A familia das máscaras, na que me sinto moi integrada, mantense unida e só iso xa é importantísimo. Cada vez que subo unha imaxe, en calquera momento do ano, sei que van entrar os apaixonados, os que viven e recuperaron todo isto. Vin chorar moita xente o día que remata o Entroido. E cada vez que vou pendurar unha exposición, non fai falta que me organice moito porque espontaneamente á miña volta vai aparecer a xente a botar unha man. A comuñón de xente, iso é a máscara.