Menchu Lamas: "Desde algunhas instancias vese con bos ollos a anulación do pensamento"

nós outras é un libro destinado, en principio, á infancia, mais o resultado é unha edición da que pode desfrutar calquera persoa lectora ou amante dos libros. Está contenta co resultado? Moi contenta. Foi un traballo moi bonito, feito a medias entre Marica e mais eu, aínda que tamén hai que pór en valor o traballo do deseñador, a súa interpretación das imaxes. A idea importante do libro é o valor das diferenzas, da diversidade, e, en certa maneira, iso vese reflectido no resultado final, que é case o dun libro de artista, un obxecto artístico en si mesmo. "Estase a facer unha revisión do pasado que eu considero moi necesaria. Estanse recuperando moitas figuras femininas que forman parte dun legado que estaba oculto e que agora se revaloriza". A diversidade exixe esforzos. Existe unha foto de Xurxo Lobato onde aparecen todos os compoñentes de Atlántica e vostede é a única muller que está presente. Como ve agora os cambios que se deron desde aquela na presenza das mulleres na arte? Menos mal que xa non son a única! A situación, afortunadamente, cambiou moito. Naquel momento eramos moi poucas as mulleres. Poucas as que dábamos a cara, porque mulleres traballando sempre as houbo. Esa foto de Xurxo Lobato foi histórica porque, se non me equivoco, é a única que hai na que saímos todos os compoñentes de Atlántica, non era fácil que estivésemos todos xuntos. Creo que agora mesmo hai, por unha parte, unha incorporación das mulleres á creación desde a primeira liña que apenas ten precedentes no noso país. E, por outro lado, estase a facer unha revisión do pasado que eu considero moi necesaria. Estanse recuperando moitas figuras femininas que forman parte dun legado que estaba oculto e que agora se revaloriza. En todo caso, segue sendo insuficiente. Precisamente estes días estaba facendo unha revisión de artistas presentes en diferentes colección de arte contemporánea e, malia que o número de mulleres está medrando, segue habendo moi poucas en relación coas que están traballando. Se ves o número de mulleres que participan en exposicións colectivas, decátaste de que a proporción é moito maior que a que se reflicte nas coleccións importantes. Imos avanzando, mais moi lentamente. Se cadra, existen puntos de confluencia entre o mundo da arte actual e aquela etapa fundacional de Atlántica –na que colaboraban os pintores con músicos como Enrique X. Macías ou Julián Hernández, os poetas do grupo Rompente…– precisamente nesa vocación de romper coas fronteiras estabelecidas polas distintas disciplinas artísticas. Iso é moi interesante: cando case non hai nada, non hai parcelas definidas, polo que as creadoras saltamos dunha a outra con moita naturalidade. É certo que desde os tempos do Colectivo da Imaxe [o grupo de artistas galegos creado en Madrid por Lamas, Antón Patiño, Jorge Agra e Carlos Berride] traballabamos en diferentes disciplinas sen preocuparnos moito por estabelecer eses límites. Organizabamos exposicións onde se mesturaban a pintura e a fotografía –o que daquela xa era bastante transgresor, porque a foto tiña moi pouco campo expositivo–, mais tamén deseñabamos capas de libros e cartaces, faciamos performances… "Estamos nun momento moi vibrante no que se están producindo movementos moi interesantes –desde o nacemento do Novo Cinema Galego até os avances no deseño gráfico e industrial". O que provocaba a xuntanza de creadores –á parte das risas que botabamos, que todo hai que dicilo– era un enorme fervedoiro de ideas no que cada un ía propondo cousas das que nacían proxectos moi vivos. Algúns materializábanse e outros non, mais sempre estaba presente esa dinámica de traballo colectivo que enriquecía o resultado. Estabamos todo o día dando voltas a diferentes propostas e o grupo empuxábanos a facer cousas que quizais, doutra maneira, non nos atreveriamos a enfrontar: actuar nunha película, pór música en directo a un recital poético… Agora mesmo hai moita xente traballando dun modo interdisciplinar e esa mirada poliédrica sempre incrementa o valor da obra. Estamos nun momento moi vibrante no que se están producindo movementos moi interesantes –desde o nacemento do Novo Cinema Galego até os avances no deseño gráfico e industrial. Están a nacer cousas que terán a súa repercusión no futuro. E, como comentabamos antes, as mulleres están moi presentes en todo isto que se está a xerar. Na década de 1980, a reivindicación que facían da pintura rompía co predominio da arte conceptual que existía na altura. Co paso do tempo, demostrouse que a carga conceptual da pintura podía ser tan substancial como a que portaban os xéneros maioritariamente cultivados daquela –instalacións, performances… En certo sentido, demostrouse que aquela era unha falsa disxuntiva. A pintura sempre foi un xénero conceptual, no sentido de que primeiro hai unha idea, unha semente intelectual que logo se materializa dun modo ou doutro. O material que utilices xa non é tan determinante como o foi noutros momentos: durante uns anos, non se falaba máis que da "morte da pintura" e resulta que a pintura semella estar agora máis viva que nunca. En diferentes épocas, ponse o foco en determinadas formas de facer, mais o interesante é ver o que resulta da convivencia das distintas disciplinas. A diversidade é o que enriquece a creación. Non hai que esquecer que o que importa na arte é achegar unha mirada diferente, persoal. Logo, as diferentes formas de presentar o traballo tamén inflúen na percepción do público. Cando se fala de instalación, por exemplo, non se ten en conta, en moitas ocasións, a forma que ten unha exposición pictórica de ocupar o espazo, de intervir nel a través da disposición das obras. O que en principio pode parecer unha simple sucesión de teas sobre bastidores adquire outro sentido se o ves en conxunto: a min gústame moito traballar para espazos concretos porque teño en conta a situación das salas, a súa maior ou menor amplitude… Permíteme pensar na exhibición como algo que ten en conta o espazo, a colocación da persoa que se sitúa ante as obras e mesmo na orde a través das que accede a elas. Onde está aí o límite entre instalación e pintura? Onde está o límite do pensamento detrás das obras? Unha das características da súa obra é a preferencia polos formatos grandes, que lle outorgan un carácter case performático. Case se pode percibir a artista traballando "dentro" do lenzo. Gústame moito traballar con formatos grandes porque traballo con todo o corpo. Hai múltiples formas de enfrontar a pintura, pero quizais o que máis me agrada é ese introducirse no espazo, no lenzo. Sempre digo que fago unha danza contemporánea dentro do cadro porque aprecio moito esa parte máis material de tocar a pintura, acariñala, sentila. Dicíache antes que sempre se parte dunha idea, mais tamén é certo que é positivo que esa idea non estea de todo acabada, porque no proceso de materializala vas atopando cousas coas que, en principio, non contabas. Hai aí un proceso que non é sinxelo prever en todas as súas consecuencias e, nesa danza da que che falo, é onde todo vai encaixando e tomando un sentido concreto. Por iso é tan difícil comezar unha obra como rematala, porque no proceso de pintar sempre se van descubrindo novos elementos, novas formas de vela. Nas súas obras é recorrente ver reflectida esa dialéctica entre o corporal e o conceptual nunha oposición entre formas orgánicas e figuras xeométricas, entre unha orde máis ríxida sempre desbordada pola materia animada. Eu chámolle xeometría pasional: ás veces dinme que é difícil pór dereito un dos meus cadros porque o que parece unha liña recta resulta estar torcida. E eu sempre contesto que non estou segura de que a liña recta exista [risas]. Para min, a xeometría encarna esa parte de pensamento racional do ser humano, a parte coa que construímos un hábitat simbólico para sentirnos protexidos ante a incerteza do natural, ante a que sempre nos sentimos pequenos. Ante esa incerteza construímos unha casa, ou unha cidade, para non sentirnos perdidos. Como artista, interésame o contraste entre o instinto expansivo, pulsional, e o pensamento racional e reflexivo que tenta construír e reorganizar, en definitiva, dominar a natureza. Esa combinación entre os dous elementos, entre natureza e cultura, paréceme imprescindíbel á hora de compor unha obra. Hai toda unha simboloxía que a foi acompañando ao longo de toda a súa carreira e que remite a eses elementos primixenios da natureza: as aves, os peixes e, sobre todo, o círculo e as mans. A min sucédeme que, sempre que fago unha exposición, me piden as datas de cada obra. Entendo que isto é importante para críticos e historiadores mais, para min, o tempo da creación non existe, non é lineal. Existe o tempo no que estás creando un cadro concreto, mais ese tempo ten extensións cara a adiante e cara a atrás. Quizais iso se resume nesa figura do círculo que é, simultaneamente, o principio e o fin: as nosas obsesións reaparecen de forma recorrente e eu non son quen de sinalar exactamente cando se inician e cando finalizan, se é que finalizan nalgún momento. Á hora de crear, pode parecerche que avanzas, mais no fondo estás sempre dando voltas, elaborando variacións sobre un mesmo tema que se articula en torno a esas obsesións. As mans, por exemplo, aparecen na década de 1980, desaparecen na de 1990 e volven aparecer co novo século. Creo que ten que ver co que falabamos antes sobre esa materialidade da pintura. Eu doulle moita importancia ao táctil, tamén na vida diaria: tocarse, acariñarse, mostrar os sentimentos a través do contacto. E supoño que iso acaba aparecendo na obra. "A sociedade sempre mantén as mulleres nun segundo plano mais que, ao mesmo tempo, son elas as que terman dos elementos imprescindíbeis para que todo funcione: a familia, a educación dos fillos, os coidados… " En todo caso, non me gusta dar unha interpretación das miñas obras, non me gusta ser moi explícita sobre elas, porque cada mirada descífraas dunha maneira diferente e non me gusta acoutar ou limitar esa liberdade do público de darlles un sentido variábel, de enriquecelas coa propia achega persoal. O círculo aparece na serie "Elas" moi ligado ao feminino e está moi presente neste libro, nós outras. Naquela serie eran case sempre mulleres que sustentan o mundo. Logo foron reaparecendo, mais ligadas á idea de que a sociedade sempre mantén as mulleres nun segundo plano mais que, ao mesmo tempo, son elas as que terman dos elementos imprescindíbeis para que todo funcione: a familia, a educación dos fillos, os coidados… En certo sentido, son cariátides que soportan o peso do mundo. Outro dos elementos recoñecíbeis na súa obra é o cromatismo, o protagonismo da cor. Algunha vez vostede relacionouno cos anos que pasou, durante a infancia, en Venezuela. Eu non era moi consciente desa orixe, mais falando sobre o tema, descubrín que alí as cores son moi diferentes ás de aquí. Cando eu era moi pequena os meus pais emigraron a Venezuela e alí espertei a esas cores vivas do carnaval venezolano, mesmo a unha certa forma de relacionarse coa cor: lembro que, para pintar o galiñeiro, a miña nai collía un caldeiro de pintura branca e lanzábaa directamente sobre a parede, era a forma máis sinxela de pintalo [risas]. Supoño que todo iso influíu na miña maneira de traballar. Mais agora non sabería dicirche se iso foi definitivo ou non. Na Galiza, cando sae o sol e ilumina a paisaxe, as cores adquiren unha vida impresionante. Ese contraste entre o gris e o expresionismo da cor que xorde nos momentos de claridade é fantástico. O que si é certo e que eu debuxo coa cor; teño algunhas cousas feitas con carbón ou con lapis, mais a miña forma natural de expresarme é a través das cores. Durante moito tempo estiven obsesionada con pintar un cadro branco, mais sempre se interpuxo a cor. Sigo querendo pintar un cadro branco, mais sempre aparecen as cores. O interesante das obsesións –e dos soños– é que nunca as das atrapado; o realmente fascinante é perseguilas e ver o que vas atopando nesa persecución. En certa forma, son o motor para crear outras cousas. Como contraste, vostede presentou hai relativamente pouco unha serie de pinturas negras que son máis reflexivas, máis meditativas. No Artium de Vitoria presentei un "cuarto de sombras" cunha serie de obras nas que todo é negro agás un círculo branco no que aparecen figuras. Conseguín que o negro tivese un protagonismo activo, como cando facemos teatro de sombras coas mans. A sombra, para min, é ese elemento de pegada que queda tras as cousas pero que non ten a nitidez suficiente para constituírse nunha realidade autónoma: é só unha idea, unha suxestión. É un concepto que ten moito a ver coa fotografía –coa idea de revelado, de que vaian xurdindo cousas que están agochadas– e mesmo co cine expresionista, tan rico neses contrastes. De feito, vostede comezou na fotografía. Si, de entrada eu quería facer fotografía, mais non existían escolas na Galiza e fun a Madrid, onde tampouco existía un ensino regrado mais si unha academia que abriron uns americanos. As primeiras en acudir, xunto con tres homes, fomos Cristina García Rodero e mais eu. Ela xa quería vir á Galiza daquela, a fotografar o Entroido. Ela estaba moi interesada na fotografía documental e eu intervía con pintura en fotos urbanas, manipulábaas coa cor. Logo, a pintura foise impondo, aínda que tanto a foto como o cine seguen sendo importantes para min. "Cando comezaron a pór os valos de arame en Melilla fixen Fronteiras porque estaba impresionada por aquelas imaxes dos restos das persoas que quedaban enganchados: zapatos, roupa andonada… era unha imaxe moi potente: a imaxe dun lugar por onde pasa o aire mais non as persoas". O negro tamén xorde nunhas obras en que aparece a realidade social máis perentoria: a chamada "lei mordaza" en Paseantes, ou as concertinas colocadas na fronteira de Melilla en Fronteiras. É imposíbel que a actualidade non entre na obra, algunhas veces de forma máis explícita que outras. Cando comezaron a pór os valos de arame en Melilla fixen Fronteiras porque estaba impresionada por aquelas imaxes dos restos das persoas que quedaban enganchados: zapatos, roupa andonada… era unha imaxe moi potente: a imaxe dun lugar por onde pasa o aire mais non as persoas. E o da lei mordaza, Paseantes, é un cadro "riscado", onde só aparecen os pés de persoas sen ideas que só poden deambular, pasear, como zombis. Aínda estamos nese debate: desde algunhas instancias vese con bos ollos esa anulación do pensamento. En ambos os casos parecíame imprescindíbel que iso aparecese de forma explícita nas obras. Estamos agora nun momento en que, talvez, as artes están máis comprometidas que nunca coa realidade mais a súa presenza social é moito menor que no pasado. Como ve o momento actual na creación e, sobre todo, na súa proxección social? Creo que hai un problema moi grave. Por unha banda, a prensa está a sufrir cambios de moita relevancia e a información cultural perde espazo e peso. Ademais, a política sempre utilizou a cultura para instrumentalizala, para "quedar ben". Pero polo menos antes sentían esa obriga de falar da cultura; agora está practicamente desaparecida do discurso público, apenas se pronuncia a palabra cultura nas intervencións políticas. O pensamento libre segue sendo imprescindíbel para as sociedades, e agora o apoio é mínimo. Xa non falo de apoio económico –que sempre foi escaso–, senón dun certo acompañamento simbólico que lle dea un espazo á cultura. Que presenza ten hoxe a cultura nos medios de comunicación? E que espazo se lle dá á creatividade na educación? Non falo sequera de creatividade artística, senón de creatividade na vida e no desenvolvemento persoal. É preciso ver máis alá e abrir as portas a un pensamento do ser humano do futuro, non estar constrinxido ás necesidades económicas.