Marta Dacosta: "A historia dos vencedores nega, deturpa e altera a historia dos vencidos"

O seu último libro conxuga, como di un dos versos, a catástrofe coa beleza. Que cega a extinción en Notas sobre a extinción? Notas sobre a extinción é un verso dun poema que considerei que podería resumir o contido do libro, que é como un caderno para reter, de gardar cousas que están no camiño de desaparecer, de extinguirse. Esas cousas forman parte da nosa contorna e da lingua coa que a nomeamos. É un xeito de visibilizar cuestións ás que non damos o valor que lles corresponde. Porque extinción non é só desaparición física, senón tamén invisibilización. Di o primeiro poema que as palabras tentan reproducir o espectáculo da vida. E o poemario está cheo de sensacións, de imaxes… Como foi o proceso de escrita? O poemario existe unha vez que o tempo che demostra que escribiches sobre algo, pero inicialmente non nace dunha intención expresa. Vas escribindo o que vai saíndo. E neste caso moitas veces naceu do pasmo, de quedar marabillada diante de algo. De atopar no monte unha flor perfecta na que nunca repararías se non te fixas, por exemplo. Foi un pouco esa sensación de fascinación ante a realidade. Quixen ademais que quen lea quede coa sensación de calma que produce a observación da contorna. Por iso, unha vez que me din conta de que tiña este material, escrito nun longo período de tempo, comecei a traballar con el e aí xa houbo unha intención. De feito é o libro no que máis me parei na construción da súa estrutura. Penso que hai que levar ao texto literario a memoria das mulleres que nos fixeron, pois son tan anónimas como imprescindíbeis. A memoria está bastante presente neste poemario, como en varios dos seus libros anteriores. Que é a memoria en Notas sobre a extinción? Neste libro está presente a memoria das sensacións e das emocións. Non é o poemario no que estiven máis pendente da memoria, pero si forma parte dalgúns poemas. Como o poema que fala da construción da catedral e da balea. Aí hai unha memoria da extinción, a da catedral que se constrúe sobre a extinción das baleas, xa que foi unha especie cazada até o exterminio para obter réditos cos que se fixeron grandes obras públicas. A memoria da extinción é un antídoto fronte ás futuras e previsíbeis extincións. Relacionada coa memoria aparece bastante nos seus poemarios a idea de estirpe. Por que? É unha forma de traer ao texto literario unha estirpe de mulleres traballadoras. Un xeito de rememorar unha caste de mulleres que loitaron contra o estabelecido, contra o patriarcado e contra as súas propias familias para abrir camiño para elas e para as súas descendentes. As miñas antecesoras eran mulleres do mar que tiveron que facerse duras para sobrevivir. E nese sentido a miña estirpe é unha sinécdoque porque igual que na miña familia foi nas demais. Estou a falar das devanceiras galegas. E penso que hai que levar ao texto literario a memoria das mulleres que nos fixeron, pois son tan anónimas como imprescindíbeis. Porque a literatura pode e debe completar a historia. A palabra foi perseguida en Notas sobre a extinción. A manipulación da palabra e a mentira son outros dos temas dos seus poemarios, como en dun lago escuro. Por que? A palabra é esencial para transmitir a verdade pero o problema é cando se usa para mentir, para dominar e alienar. E eu quero denunciar a perversión da palabra. Quero falar da necesidade de contar a verdade e de chamar as cousas polo seu nome. Xa que somos vítimas dos que venceron. E a historia dos vencedores nega, deturpa, altera a historia dos vencidos. Xa sexa a historia das mulleres, ou a memoria histórica por exemplo, que moitas veces se expresa como pregunta porque a ocultación chega a tal extremo que non sabemos o que aconteceu. De quen é o sangue que enchoupa este chan? Alguén nos contou a verdade sobre o que pasou? Non. A palabra debe poder explicalo todo, permitirnos comunicarnos e non ser un xogo de dominio. O exterminio de especies animais e de pobos beneficia unha minoría mentres se obriga ao resto da humanidade a colaborar nesa extinción. Hai cadáveres, terror, exterminio e ósos quebrados nese percorrido pola natureza e pola historia. Eses cadáveres están relacionados coa memoria histórica? Están relacionados coa memoria histórica humana, poderiamos dicir. Como no poema do esqueleto da balea e a catedral. Os humanos modificamos o planeta por usura e vamos deixando cadáveres. O exterminio de especies animais e de pobos beneficia unha minoría mentres se obriga ao resto da humanidade a colaborar nesa extinción. Quizais é un poemario no que imaxe e símbolo son máis importantes que nos anteriores, máis narrativos. Está de acordo? É certo que noutros poemarios pode haber máis narratividade. En Na casa da avoa, por exemplo, necesito un relato. En realidade no poema sempre hai un relato, pero de distintas maneiras. Se quero transmitir unha idea que precisa ser explicada aí podo precisar unha narratividade forte. Pero neste último libro a imaxe en si mesma xa é suficiente. Non precisa ser relatada, senón converterse en símbolo. Porque a construción dos textos nace dunha visión. Se falo da raíña Urraca na Torre da Homenaxe necesito relatar o que aconteceu, explicar quen é e como se sente. Se atopo unha árbore tronzada que parece unha balea o que preciso é construír imaxe, símbolo. O poemario dun lago escuro centrábase no descoñecemento e na insensibilidade ante a descomposición social. Cal é a conexión entre este poemario e o último? Porque dun lago escuro pode parecer máis político, pero quizais non o sexa. Se falo de extinción nun sentido non só físico estou facendo unha crítica do tipo de vida que nos impoñen. Os traballadores e traballadoras están absolutamente alienados. A maioría da xente ten traballos que lle consumen o seu tempo sen deixarlle vivir. Así é difícil pararse a observar a realidade… Ese mesmo libro, dun lago escuro, fala de líderes que se cren vangarda, borrachos de narcisismo. De que naceu esta imaxe? É unha idea que naceu xa nos primeiros libros que publiquei. Elites que o que fan é repartilo todo entre elas sen deixar aos demais participar do que lles corresponde. Porque hai moitos espazos nos que se acaban creando círculos fechados para tentar manter o poder e impedir a participación dos demais. E isto faise, ademais, a través da etiquetaxe das persoas. Segundo a etiqueta que che poñan podes entrar ou non. E esta é unha realidade moi común e non só no mundo da política. Elites endogámicas, oligarquías que se crean en diferentes espazos de poder. E así fórmase unha sociedade inmóbil. No pasado tivemos unha sociedade estamental e agora temos unha democracia formal na que unhas elites, que son sempre os mesmos, acaparan o poder. En Argola mulleres son devoradas pola cobiza dos homes e mulleres sabias usan os seus ritos contra o invasor. Como nace? Argola si foi un libro que respondeu a unha intención. Ten un relato de principio a fin. Dunha banda unha historia sobre unha galega que é destinada a ser vestal durante a invasión romana. O obxectivo do libro é poñer en cuestión o dominio da muller. Naceu, en concreto, dunha visita que fixen en Roma a unha exposición. Víase con tanta claridade a dimensión do espolio e do exterminio que quedei impactada. Os romanos mudaron a paisaxe e escravizaron o seus habitantes para volver vitoriosos a Roma, cargados de ouro. E o caso das vestais é paradigmático do seu xeito de exercer o poder. O corpo da muller usado como moeda de cambio. Mais non hai tanto tempo que se gardaba tamén a virxindade das mulleres até entregalas ao César sendo usadas como moeda de cambio polas súas propias familias. E aínda acontece agora, e non tan lonxe de nós ou quizais tamén algunhas veces entre nós. O outro relato deste libro é o das mulleres sabias, que sabían de plantas e que foron tratadas como bruxas, castigadas pola Inquisición porque, claro, as mulleres non poden ter poder. Acuática alma falaba da forza das mulleres. E chamaba, coma en As amantes de Hamlet, por todas as Ofelias para instalas a erguerse contra o sometemento. Como levaron estes libros a Na casa da avoa ou Argola? Hai que contar a verdade sobre as mulleres que nos precederon. Mulleres que pasaban de depender do pai a depender do marido, e que aínda así gardaban, aínda que fosen internamente, a crítica sobre a súa situación. Eu quixen, nos meus poemarios, dar a coñecer quen era dona Urraca, quen era a raíña Lupa, quen era Lady Macbeth. Porque quero contribuír a dar a coñecer a historia que se nega. En Na casa da avoa teño un poema no que cito a Begoña Caamaño que dicía que ela era muller e galega e que, polo tanto, como non ía falar como muller e como galega? Por iso mesmo hai temas recorrentes na miña obra como a memoria das mulleres. Os meus libros desde Acuática Alma tentar poñer as mulleres no espazo que lles corresponde, dignificar a súa memoria, explicar o importantes que foron e que son na historia. Ás mulleres négasenos o dereito á ira, a poder berrar. Por iso Medusa é tamén castigada. Ofelia, Medusa ou Penélope están presentes en varios dos seus libros. Por que? Penélope é unha muller sometida que ten que quedar na casa e gardar fidelidade mentres o home viaxa e se fai sabio. Por iso varias escritoras, xa desde Xohana Torres, a escollemos como símbolo. Ofelia non é unha muller inocente que se quita do medio porque si. É unha vítima de maltrato psicolóxico. E a Medusa córtanlle a cabeza porque é unha muller con poder que petrifica coa mirada. Unha muller violada e castigada por ser violada. Ás mulleres négasenos o dereito á ira, a poder berrar. Por iso Medusa é tamén castigada. Ese é un tema moi actual, mais a poesía que se está facendo está xeralmente conectada coa realidade da maioría social? Ou máis ben a cultura en xeral. É imposíbel non escribir desde a realidade porque, matícela como a matices, é co que traballas. A literatura é un filtro a través do cal ver a realidade e de falar do que se nos fai urxente. Para min o recoñecemento das mulleres é esencial. Eu mesma pensei que non tiña que superar certas barreiras e acabei decatándome de que estaba enganada. Todo iso son posicións políticas, como o é a súa poesía. Aínda que non sexa o que se entendeu noutras décadas como poesía política. Agora parece que mesmo hai medo dese adxectivo para evitar as acusacións de panfletarismo… Porque temos interiorizado que a política é o que fan os políticos e que é algo malo. É unha idea que vén da ditadura. A literatura implica unha posición política porque todos os libros se sitúan dalgunha maneira no seu tempo e no seu espazo. E claro que si, que a miña é unha poesía política. A poesía en si é un xénero de pensamento, de reflexión, que ademais move á relectura e á descuberta de novos significados en cada lectura. O feito de escribir en galego xa é unha posición política nunha sociedade diglósica na que os líderes alimentan a diglosia. Porén eses mesmos líderes manteñen un discurso sobre a cultura galega como a mellor do mundo. Mentres desmantelan as súas estruturas e, como dicía vostede antes, acaparan o poder. É un discurso de aparencias que queda moi bonito pero non se corresponde coa realidade. Está ben dicir que temos unha cultura extraordinaria porque a temos pero a xente da cultura tamén ten que comer. E para iso ten que haber unha planificación, unha política cultural, que agora penso que non existe. Antes falaba de que a maioría da xente está tan atrapada nun traballo que a consume. Que impacto ten na propia literatura o feito de que practicamente só a xente que non se atopa nesa situación pode escribir? É prexudicial. A poesía precisa un tempo de contemplación. E os traballadores e traballadoras acaban convertidos en máquinas de produción. Pero penso que a poesía é unha actividade literaria de tal calibre que quen precise expresar a súa frustración e dor a través da palabra vai atopar o momento de facelo. Nun tempo de crise, ademais, a cultura é tratada como a pobre entre as pobres. Cando en realidade é unha actividade económica de primeiro nivel que pode beneficiar a toda a sociedade. Pero non se explora esa vía. Os poetas fixemos durante moito tempo recitais por puro gusto e porque sabiamos que tiñamos que estar alí. Pero as cousas deberían ser doutro xeito agora. Ás novas xeracións estámoslles deixando unha situación moi difícil. Volvendo aos seus libros, Cinza era como un álbum fotográfico. A idea das fotos tamén aparece en Na casa da avoa. Que relevancia teñen as imaxes familiares na súa poesía? A imaxe é moi importante no conxunto da miña obra. Pode ser unha foto, un lenzo ou o que teño diante de min nese momento. A visión conecta coa emoción e motívame para escribir. En atalaia alerta estaba marcado pola dor. Era un poemario bastante existencial. O último, dalgunha maneira, tamén o é. Cal é a conexión entre ambos nese aspecto? Penso que este último libro conecta cos meus primeiros libros, tamén con Crear o mar en Compostela. Había xa nestes poemarios un ton intimista e existencial en diálogo coa paisaxe e cos seres que a habitan. Setembro estaba xa dedicado ás mulleres redeiras que volven aparecer en Na casa da avoa. Como ve agora ese poemario ou Crear o mar en Compostela e Pel de ameixa? Cando volvo a Setembro penso, pero isto escribino eu? Pasou moito tempo e agora podo velo con distancia. Hoxe reescribiría moitos dos poemas que escribín nos meus primeiros libros. Pero tamén hai textos que subscribo completamente. No caso das autoras ten moito peso a imaxe que se espera dunha muller. O teu aspecto condiciona a recepción da túa obra. —Outras poetas da chamada xeración dos 90 comentan que, daquela que se empezaba a corrixir o desequilibrio de xénero na literatura galega, a súa obra foi recibida con críticas moitas veces sexistas. Vostede notou iso? Eu tardei en decatarme destas cuestións, como dixen antes. Pero si notei a condescendencia e a falta de obxectividade. Si que te colocaban nunha caixa e xa non saías de aí. Eu era moi nova e era como a "inocente", a que "non sabía"… Os estereotipos estaban aí e a cada unha atribuíanlle o seu. Ademais no caso das autoras ten moito peso a imaxe que se espera dunha muller. O teu aspecto condiciona a recepción da túa obra. Citaba antes os recitais nos bares da súa época de estudante. De que maneira eses comezos a fixeron tamén a autora que é agora? Que relevancia tivo Letras de Cal? Son filla do meu tempo. Nacín nos 60, tiven a oportunidade de estudar na Universidade e de compartir tempo con xente coma Paco Souto, Rafa Vilar, Estevo Creus, Eduardo Estévez… Claro que ese tempo conformou tamén o que son. Penso que fomos unha gran xeración que tivo moi boas ideas e que, sobre todo, entregabámonos moito. Fixemos Letras de Cal porque queriamos editar bos libros e que fosen edicións baratas pero ben feitas. Podiamos dedicar o noso tempo libre a outra cousa, pero fixemos iso. Foi un tempo marabilloso e espero que as futuras xeracións tamén poidan vivir experiencias así de boas.